Małgorzata Gugołek
Katedra Prewencji Weterynaryjnej i Higieny Pasz
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Żywienie może w znacznym stopniu wpłynąć na zdrowie drobiu. Jeśli pasza dla kur nie będzie odpowiednio zbilansowana, mając w swoim składzie nadmiar lub niedobór niektórych składników odżywczych, ptaki mogą poważnie chorować. Zakup odpowiedniej paszy i jej właściwe przygotowanie są kluczowe dla utrzymywania kur w dobrej kondycji. W tym artykule zostaną opisane problemy zdrowotne drobiu spowodowane błędami w żywieniu, które mogą występować w hodowli przydomowej oraz ich zapobieganie.
Każdy hodowca pragnie, by jego zwierzęta były zdrowe i prawidłowo się rozwijały. Wielu z nich szczepi i odrobacza kury czy wspomaga ich odporność, by uniknąć chorób spowodowanych przez bakterie, grzyby, pasożyty lub wirusy. Należy jednak pamiętać, że nawet najlepiej zabezpieczone w tych aspektach kury mogą chorować, jeśli będą nieprawidłowo żywione. Właściwie dobrana pasza jest niezwykle ważna. Niedobory w jej składzie czy występujące w niej szkodliwe związki mogą poważnie wpłynąć na zdrowie ptaków. Ponadto, jeśli młode kurczęta będą otrzymywać paszę, która będzie wybrakowana lub złej jakości, może to upośledzić ich wzrost i rozwój w sposób nieodwracalny. Dlatego niezwykle ważne jest, by zadbać o prawidłową dietę ptaków już od pierwszych dni życia.
W chowie przydomowym kur dość rzadko można się spotkać z problemami na tle żywieniowym. Wielu hodowców kupuje gotowe kompletne mieszanki paszowe, co zapobiega występowaniu niedoborów. Może się jednak zdarzyć, że zakupiona pasza będzie wybrakowana, w wyniku czego drób zacznie chorować. W przypadku, gdy hodowca sam przygotowuje mieszanki paszowe, szansa na to, że wystąpią problemy, zwiększa się – nie jest łatwo stworzyć odpowiednio zbilansowaną paszę, która pokryje zapotrzebowanie kur na wszystkie składniki odżywcze. Stosowanie w diecie ptaków produktów, które normalnie przeznaczone są dla ludzi, także może wpływać negatywnie na zdrowie drobiu.
W tym artykule zostaną opisane problemy zdrowotne drobiu spowodowane błędami w żywieniu, które mogą występować w hodowli przydomowej kur. Należy pamiętać, że artykuł ten ma jedynie charakter informacyjny i nie należy na jego podstawie samemu diagnozować chorych ptaków. W razie występowania opisanych objawów najlepiej skonsultować się z lekarzem weterynarii, który wskaże dalsze postępowanie.
Niedobów wybranych materiałów paszowych w diecie kur
Dobra pasza powinna bezwarunkowo pokrywać zapotrzebowanie na podstawowe składniki odżywcze. Bez tego szybko pojawią się poważne problemy, i to nie tylko z rozwojem i wzrostem ptaków. Bardzo negatywnie wpływa na kury niedobór białka w diecie. Oprócz generalnego pogorszenia funkcjonowania organizmu, jest także jedną z przyczyn kanibalizmu. Gdy brakuje białka w paszy, drób zaczyna sobie szukać jego alternatywnych źródeł. Tym niestety bardzo często stają się inne ptaki. Kanibalizm, zaczynający się od wydziobywania piór (pterofagii), szybko może przekształcić się w agresywne ataki na inne zwierzęta w stadzie, a nawet prowadzić do ich śmierci.
Brak wapnia może być problematyczny zarówno dla kurcząt, jak i dorosłych kur. U młodych ptaków, które nie otrzymują wraz z paszą odpowiedniej ilości wapnia, można zaobserwować wady kończyn związane z nieprawidłowym wykształceniem się kości. Z kolei u kur niosek może występować znoszenie jaj w miękkich skorupach lub lanie jaj – wapń jest istotnym składnikiem skorup i jego braki negatywnie wpływają na jakość nieśności.
Niedobory innych składników mineralnych także ujemnie działają na zdrowie ptaków. Fosfor, który tak jak wapń jest niezbędny do prawidłowego rozwoju kośćca, często występuje w formie fityn i jest słabo przyswajany przez drób. To może powodować, że kury nie będą otrzymywać tego pierwiastka w odpowiedniej ilości.
Braki wapnia i fosforu, razem z niedoborem witamin D i C, a także obecnością mykotoksyn w paszy, mogą przyczyniać się do powstania krzywicy. Choroba ta objawia się z reguły w drugim tygodniu życia kurcząt. U młodych ptaków dochodzi do deformacji dziobów i kończyn, w wyniku czego kurczęta kuleją, zalegają i osiągają gorsze przyrosty masy ciała. Może u nich pojawić się również apetyt na nietypowe rzeczy – mogą zdziobywać pióra, a także np. tynk ze ścian budynków.
Sód i chlor, bardzo ważne dla równowagi kwasowo-zasadowej organizmu, często są dodawane do paszy w formie chlorku sodu (soli kuchennej). Konsekwencjami ich braku są między innymi zaburzenia gospodarki wodnej organizmu czy problemy z układem krwionośnym, szczególnie z pracą serca.
Żelazo to pierwiastek, którego niedobory występują raczej rzadko. Jednak, gdy ma to miejsce, u ptaków pojawiają się objawy takie jak: anemia, problemy z rozwojem i wzrostem oraz odbarwianie się brązowych oraz czarnych piór.
Niedobory miedzi także rzadko się pojawiają. Jeśli już występują, dają objawy podobne jak braki żelaza, ale wywołują również problemy z prawidłowym kostnieniem czy funkcjonowaniem mięśnia sercowego.
Gospodarka selenem w organizmie jest ściśle związana z witaminą E – jego braki powodują, że kury potrzebują jej więcej. Konsekwencją braku tego pierwiastka jest także skaza wysiękowa – schorzenie związane ze zwiększoną przepuszczalnością naczyń krwionośnych, w wyniku którego w tkance podskórnej ptaków gromadzi się wysięk i powstają obrzęki.
Brak odpowiedniej ilości manganu w diecie ptaków objawia się przede wszystkim perozą – chorobą związaną z deformacją i obrzękiem stawów, ześlizgiwaniem się ścięgna Achillesa oraz wynikającymi z tego kulawiznami. Poza tym brak tego pierwiastka wpływa negatywnie na jakość skorup składanych jaj oraz ich wylęgowość.
Niedobory cynku są szczególnie problematyczne u młodych ptaków. Hamują ich wzrost, a także powodują problemy z rozwojem kości kończyn czy prawidłowym opierzaniem się. Braki cynku wpływają również negatywnie na nieśność i wylęgowość oraz zwiększają tendencję do pojawiania się zdeformowanych zarodków.
Niedobory witamin, szczególnie w diecie kurcząt, mogą powodować poważne i ciężkie do odwrócenia problemy zdrowotne. Witamina A jest niezwykle istotna dla prawidłowego rozwoju organizmu oraz jego odporności. Jej braki w paszy skutkują między innymi zwiększoną zachorowalnością kur na różne choroby. Powodują też problemy z naskórkiem oraz pierzeniem się, jak również zwiększają ryzyko wystąpienia ślepoty zmierzchowej – schorzenia, w wyniku którego ptaki gorzej widzą, szczególnie przy braku światła.
Witaminy z grupy B mają różne funkcje w organizmie. Biorą udział np. w procesach związanych z wyzwalaniem energii z paszy, przyswajaniem różnych składników odżywczych, w produkcji czerwonych krwinek, białek czy enzymów. W związku z tym ich niedobory powodują zróżnicowane problemy zdrowotne, które szczególnie negatywnie wpływają na produkcyjność i ogólne funkcjonowanie organizmu. Do przykładowych objawów braku witamin z grupy B należą: zwiększona śmiertelność zarodków, objawy nerwowe takie jak drżenia mięśni czy porażenia kończyn, zwyrodnienia narządów, gorszy wzrost i rozwój kurcząt, słabe pierzenie się, zapalenia skóry i inne.
Cholina, nazywana także witaminą B4, to związek chemiczny, którego ptaki potrzebują stosunkowo dużo, by funkcjonować prawidłowo. Niedobór choliny w diecie może się przyczyniać do już wcześniej wspomnianej perozy, a także do powstawania stłuszczenia wątroby u drobiu.
Witamina C, która jest produkowana w znacznych ilościach w organizmach kur, rzadko bywa problematyczna. Jednak w sytuacjach wysokiego stresu (również cieplnego), zapotrzebowanie na nią się zwiększa i może być wymagana jej suplementacja. Braki witaminy C powodują przede wszystkim osłabienia odporności ptaków, a także zwiększają produkcję szkodliwych wolnych rodników, co przyczynia się do ogólnego pogorszenia stanu zdrowia.
Witamina D jest znana głównie ze swojej ważnej roli w metabolizmie wapnia i związanym z tym prawidłowym rozwojem kośćca. Jej niedobory powodują już wcześniej wspomnianą krzywicę, jak również anemię, zaburzenia pracy układu nerwowego czy trawienia.
Gospodarka witaminą E w organizmie ma znaczenie szczególnie w kontekście jego zdolności antyoksydacyjnych. Jest również istotna dla prawidłowego funkcjonowania odporności, przemian białkowo-węglowodanowych czy procesów reprodukcyjnych. Braki tej witaminy powodują między innymi skazę wysiękową, zwyrodnienie móżdżku (u kurcząt), problemy z narządami płciowymi, a w konsekwencji słabą nieśność i wylęgowość, jak również pogorszenie pracy tarczycy. Witamina K jest istotnym elementem produkcji protrombiny, niezwykle istotnej w procesie krzepnięcia krwi. Jeśli ptakom brakuje tej witaminy, mogą u nich występować krwiste wylewy, zarówno pod skórą, jak i w mięśniach mostka czy skrzydeł. Może mieć miejsce także niedokrwistość oraz uszkodzenia błony rogowej żołądka mięśniowego. Niezależnie od roli spełnianej w organizmie, niedobory witamin mogą powodować poważne problemy zdrowotne u drobiu.
Tym, o czym warto wspomnieć w kontekście żywieniu ptaków, jest także woda. Chociaż nie jest to pasza w typowym tego słowa znaczeniu, ma jednak istotny wpływ na zdrowie i funkcjonowanie kur. Drób powinien mieć cały czas dostęp do czystej wody, szczególnie, gdy jest ciepło, a ptaki dużo czasu spędzają na wybiegach. Odwodnienie może prowadzić do osłabienia, mniejszego spożywania paszy, a w konsekwencji mniejszych przyrostów i produkcyjności. Gdy dostęp do wody jest ograniczony przez długi czas, u ptaków mogą pojawiać się problemy z nerkami, a następnie również z układem krążeniowym, co może znacznie skrócić życie kur.
Mało osób wie, że hortensje mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia ptaków
Nadmiar wybranych materiałów paszowych w diecie kur
Powiedzenie „co za dużo, to niezdrowo” można zastosować również przy żywieniu drobiu. Wiele związków, jeśli poda się je w nadmiarze, może negatywnie wpłynąć na zdrowie i kondycję kur. Niektóre składniki odżywcze, gdy ptaki spożyją je w zbyt dużych ilościach, mogą wywoływać biegunki, np. tłuszcz. Podobny efekt ma także laktoza, czyli cukier zawarty w mleku. O ile w niewielkich ilościach może stymulować rozwój drobnoustrojów w przewodzie pokarmowym kur, to w większych prowadzi do przyspieszenia pasażu treści pokarmowej i właśnie biegunek.
Pasza dla drobiu powinna być dobrze zbilansowana i to nie tylko w składniki odżywcze, ale również w materiały paszowe. Chociaż niektóre z nich wydają się być świetnym źródłem np. białka, należy pamiętać, że większość z nich ma swoje ograniczenia. Najczęściej stanowią je substancje antyodżywcze, które znajdują się w zbożach czy różnych roślinach strączkowych. Substancje te mają różne działanie. Niektóre z nich mogą działać toksycznie (np. sporysz, gossypol). Inne z kolei mogą obniżać przyswajanie substancji odżywczych (np. arabinoksylany, ksylany, beta-glukany, taniny, lektyny, wicyna, konwicyna czy inhibitory enzymów, takich jak trypsyna). Należy pamiętać o zróżnicowanych właściwościach materiałów paszowych, szczególnie wtedy, gdy samemu komponuje się dawki pokarmowe dla kur.
Ptaki wychodzące na wybiegi mają dostęp do różnych roślin. O ile wiele z nich w niedużych ilościach wzbogaca dietę kur o składniki mineralne i witaminy, to część, szczególnie spożyta w nadmiarze, może być trująca. Potencjalnie szkodliwe dla drobiu są zarówno wybrane rośliny ogrodowe, jak i uprawne. Wśród roślin uprawnych, które mogą powodować zatrucia u ptaków, możemy wyróżnić między innymi groszek, grykę, rzepak czy wykę. Także wiele roślin ozdobnych może stanowić potencjalne zagrożenie dla zdrowia kur. Kwiaty takie jak narcyzy, hiacynty, hortensje czy tulipany mogą zaszkodzić ptakom. Lepiej unikać wypuszczania drobiu do ogrodów, gdzie tego typu roślinność się pojawia. Oprócz wcześniej wymienionych roślin na wybiegach mogą pojawić się też różnego rodzaju chwasty, które są trujące. Jest to np. bieluń dziędzierzawa, psianka czarna czy szczwół plamisty. Te rośliny mają w sobie różne substancje czynne, np. glikozydy czy alkaloidy. Chociaż wiele z tego typu związków w małych ilościach może działać pozytywnie na ptaki, ich nadmiar zaburza prawidłowe funkcjonowanie organizmu.
Sól kuchenna (chlorek sodu) także może być niebezpieczna dla kur. O ile ptaki tolerują jej znaczny dodatek w paszy, to zbyt duże ilości mogą poważnie zaszkodzić. Zatrucie solą kuchenną daje objawy od kilku do kilkunastu godzin po podaniu paszy. Kury piją duże objętości wody, a mniej jedzą. Są apatyczne i mają wodnistą biegunkę. Wraz z postępem zatrucia, u ptaków występują porażenia kończyn i zwiotczenia mięśni, jak również drgawki. Szybko mogą występować upadki. W wypadku chowu przydomowego nadmiar soli kuchennej w diecie kur jest najczęściej spowodowany karmieniem żywnością przeznaczoną dla ludzi, która zawiera duże ilości chlorku sodu. W związku z tym odradza się podawanie tego typu produktów, a szczególnie żywności wysoko przetworzonej. Inne makro i mikroelementy także mogą zostać przedawkowane w paszy, ale nieintencjonalnie jest to trudne do wykonania – drób ma dość dużą tolerancję na wysokie zawartości składników mineralnych w paszy. Mimo to jednak lepiej uważnie przestrzegać zaleceń odnośnie ewentualnego wzbogacania nimi diety ptaków.
Zatrucie solą kuchenną daje objawy od kilku do kilkunastu godzin po podaniu paszy. Kury piją duże objętości wody, a mniej jedzą. Są apatyczne i mają wodnistą biegunkę
Dodawanie różnych suplementów do diety ptaków wydaje się świetnym pomysłem. Niestety, tego typu dodatki do paszy mogą negatywnie wpłynąć na zdrowie ptaków, jeśli zostaną użyte w nadmiarze. Do związków, które szkodzą kurom w zbyt dużej ilości, należą np. witamy rozpuszczalne w tłuszczach, czyli A, D, E i K. O ile dość trudno je przedawkować – drób ma wysoką tolerancję na te witaminy – to jednak jest to możliwe i może mieć negatywne konsekwencje dla zdrowia ptaków. Także niektóre aminokwasy mogą być dla drobiu toksyczne, jeśli poda się ich za dużo, np. metionina. Należy być ostrożnym również z dodawaniem preparatów, których zadaniem jest detoksykacja paszy, np. różnych glinokrzemianów czy też substancji przeciwzbrylających. Tego typu dodatki raczej nie są bezpośrednio toksyczne dla ptaków, mogą jednak wiązać wybrane mikroelementy czy witaminy, powodując, że w paszy będzie ich niedobór.
Potencjalnym zagrożeniem dla kur, które może wystąpić w chowie przydomowym, jest także obecność mykotoksyn w paszach. Te substancje są drugorzędowymi metabolitami grzybów pleśniowych i mogą powodować poważne zatrucia wśród drobiu i innych zwierząt gospodarskich. Mogą pojawić się w paszy, która została przygotowana z już zanieczyszczonych pleśniami materiałów paszowych, jak i już w gospodarstwie, jeśli pasza będzie przechowywana w nieprawidłowych warunkach, takich jak wysoka wilgotność i temperatura.
Do mykotoksyn, które występują w paszach na terenie Polski i Europy, należą między innymi aflatoksyny, deoksyniwalenol, ochratoksyna A, zearalenon czy fumonizyny. Substancje te mogą powodować całą gamę różnych objawów i problemów zdrowotnych: gorszy wzrost i rozwój; słabą nieśność i mniejszą wylęgowość; schorzenia wątroby, nerek, kończyn, układu nerwowego i innych; w skrajnych przypadkach nawet nagłe upadki ptaków. Często w paszach może występować więcej niż jedna mykotoksyna. Do tego substancje te często oddziałują na siebie, zwiększając swoją toksyczność. Wszystko to sprawia, że należy wystrzegać się skarmiania ptaków paszami, w których znajduje się pleśń.
Gdy w paszy znajdują się duże ilości niestrawnych elementów, u kur może wystąpić zatkanie wola. Staje się ono uwypuklone, wyraźnie widoczne. Kiedy ptaki najadają się czegoś, co nie ulega strawieniu, a zaczyna fermentować, pojawia się wtedy tak zwane miękkie wole. Jeśli dochodzi do sytuacji, gdzie zatkanie następuje w wyniku spożycia takich rzeczy jak kamienie czy kości, występuje wole twarde. Przy zatkaniu wola kury tracą apetyt lub w ogóle przestają jeść, mogą też mieć problemy z oddychaniem. W skrajnych przypadkach taka sytuacja prowadzi do śmierci zwierzęcia. W większości przypadków hodowca jest w stanie samodzielnie udzielić pomocy ptakom, masując wole i stymulując je do opróżnienia. Czasem jednak może być potrzebna interwencja lekarza weterynarii, nawet chirurgiczna.
Ptaki najadają się czegoś, co nie ulega strawieniu, pojawia. się wtedy tak zwane miękkie wole
Zapobieganie problemom zdrowotnym na tle żywieniowym
Niezwykle istotną kwestią jest, by pasza zadawana ptakom była dobrej jakości. Mieszanki paszowe, które uległy zjełczeniu czy zapleśniały, nie nadają się do karmienia kur. Zjełczałe tłuszcze wpływają negatywnie na przewód pokarmowy ptaków, a pleśnie mogą produkować mykotoksyny, czyli swoje drugorzędowe metabolity, mogące prowadzić do zatruć wśród ptaków. Bardzo ważne jest także, by ptaki nie były żywione jednostronnie. Nawet najświeższa pasza nie zaspokoi potrzeb ptaków, jeśli będzie miała wybrakowany skład. Najlepiej kupować gotowe mieszanki paszowe pełnoporcjowe, co pozwoli na pokrycie zapotrzebowania kur na wszystkie składniki odżywcze. Jeśli chce się samemu przygotowywać paszę, należy to robić w oparciu o aktualne normy żywienia. Samodzielnie stworzona pasza musi bezwarunkowo pokrywać zapotrzebowanie na wszystkie składniki odżywcze – jedynie wtedy uniknie się problemów zdrowotnych wśród drobiu.
Wypuszczanie kur na porośnięte roślinnością wybiegi także może pomóc zapobiec niedoborom w ich diecie. Drób bardzo chętnie korzysta z roślin zielonych, które zawierają wiele cennych mikro i makroelementów.
Przy karmieniu kur należy pamiętać, by nie przesadzać z dodatkami paszowymi. O ile są one wartościowym elementem diety ptaków, to w nadmiarze mogą im zaszkodzić. Jeśli sytuacja za tym przemawia, można również dodawać do paszy preparaty enzymatyczne, które pomogą kurom wykorzystać związki zawarte w dostarczanym pokarmie. Przykładem takiego enzymu jest fitaza, która znacznie zwiększa wykorzystanie fosforu, występującego w paszy w formie normalnie niedostępnych dla drobiu fityn.
Najlepiej unikać karmienia kur produktami przeznaczonym dla ludzi czy resztami jedzenia. O ile niektóre, tak jak na przykład zsiadłe mleko czy resztki owoców i warzyw, mogą być korzystnym dodatkiem do diety ptaków, to wiele z nich może być potencjalnie szkodliwych. Wiele produktów spożywczych dla ludzi zawiera zróżnicowane substancje konserwujące czy przyprawy, których kury nie powinny spożywać. Także duże ilości cukru czy soli mogą poważnie zaburzyć pracę przewodu pokarmowego ptaków. Jak w wielu kwestiach przy chowie kur, w ich żywieniu należy zachować umiar i rozsądek.
Podsumowanie
Pilnując zdrowia kur, należy pamiętać, że nie tylko czynniki zakaźne, takie jak wirusy czy bakterie, mogą powodować choroby. Także nieprawidłowa dieta może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych, często bardzo trudnych do wyleczenia. Właściwe żywienie ptaków pozwala na uniknięcie wielu niedogodności i zachowanie ptaków w dobrym zdrowiu.
Piśmiennictwo dostępne u autorki.
