Katarzyna Walkowiak, Maciej Adamski
UP we Wrocławiu
Wciąż rośnie zainteresowanie zdrowym trybem życia, jakością żywności, dobrostanem zwierząt oraz stanem środowiska naturalnego. Równocześnie rośnie popyt na produkty ekologiczne z gospodarstwach stosujących jak najwięcej naturalnych metod produkcji.
Aby hodowca bydła mógł sprzedawać produkty ekologiczne (organiczne, biologiczne, „bio”), musi posiadać certyfikat gospodarstwa ekologicznego. Zobowiązuje to do przestrzegania ścisłych zasad produkcji i utrzymania zwierząt. Zasady te określone są przepisami prawnymi.
Przepisy prawne
Rolnictwo ekologiczne rozwija się w Polsce od wielu lat. Pierwsze regulacje prawne w tym zakresie zawarto w ustawie o rolnictwie ekologicznym z 2001 r. Oprócz przepisów krajowych od 2004 roku obowiązują przepisy wspólnotowe. Zmiany prawa na przestrzeni lat miały na celu zwiększenie zaufania konsumentów do żywności ekologicznej oraz zapewnienie w ramach tego sektora uczciwej konkurencji. Wszystkie państwa członkowskie UE mają obowiązek stworzenia systemu kontroli w rolnictwie ekologicznym. Polski system kontroli tworzą: Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych (IJHARS), współpracująca z Inspekcją Handlową, Inspekcją Weterynaryjną, Państwową Inspekcją Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Polskim Centrum Akredytacji. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi udostępnia wszelkie akty prawne dotyczące rolnictwa ekologicznego. Najbardziej przydatne jest Rozporządzenie Komisji (WE) nr 889/2008 z dnia 5 września 2008 r. ustanawiające szczegółowe zasady wdrażania rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych w odniesieniu do produkcji ekologicznej, znakowania i kontroli. Znaleźć w nim można szczegółowe wymagania w zakresie chowu i produkcji bydła.
Tab. 1. Minimalna powierzchnia pomieszczeń i przestrzeni otwartych dla bydła
(Załącznik III Rozporządzenia (WE) 889/2008)
Projektując gospodarstwo ekologicznego szczególnie na uwadze należy mieć odpowiedni dobór zwierząt. U krów powinno brać się pod uwagę nie tylko wydajność mleczną, ale również takie cechy jak:
- żywotność, długowieczność oraz czas użytkowania,
- odporność na choroby, w tym mastitis,
- płodność i łatwość wycieleń,
- właściwości technologiczne uzyskiwanego mleka.
Dodatkowo należy kierować się minimalizacją problemów zdrowotnych, do których predysponowane są niektóre rasy. Z tych względów pierwszeństwo w wyborze powinny mieć polskie rasy rodzime, dostosowane do panujących warunków środowiskowych oraz wahań jakości i ilości paszy. Można w takim przypadku starać się o dofinansowanie wspierające utrzymywanie ras zachowawczych. Przydatne do chowu w gospodarstwach ekologicznych są rasy: czarno-biała, czerwono-biała, polska czerwona, simentalska, jersey, montbeliarde.
Utrzymywanie krów rasy holsztyńsko-fryzyjskiej w warunkach chowu ekologicznego skutkuje obniżeniem ich wysokiej produkcji mlecznej, a tym samym zbliżenie ich do wydajności krów rasy czarno-białej. Ciekawy jest fakt, że przy wydłużeniu laktacji (powyżej standardowych 305 dni) spadek wydajności mlecznej rasy HF się pogłębia, a u krów czarno-białych wydajność pozostaje prawie na stałym poziomie. Przemawia to na niekorzyść utrzymywania rasy holsztyńsko-fryzyjskiej w gospodarstwach ekologicznych, gdzie nacisk kładzie się na zrównoważony chów i produkcję.
Ekologiczny chów musi opierać się na zasadzie poszanowania wysokich standardów w zakresie dobrostanu zwierząt, zaspokajać potrzeby związane z trybem ich życia.
Ochrona zdrowia zwierząt powinna się skupiać przede wszystkim na profilaktyce chorób. Chów bydła mlecznego metodami ekologicznymi wymaga odpowiedniej technologii i systemów utrzymania oraz kształtowania środowiska wewnątrz pomieszczeń inwentarskich.
Krowy utrzymywane ekologicznie są urodzone i chowane w gospodarstwach ekologicznych. Takie zwierzęta mogą być wprowadzane do innych gospodarstw ekologicznych lub będących w okresie przestawiania, bez dodatkowych wymagań. Jeśli zwierzęta są dokupowane to najlepiej, gdy pochodzą z innych gospodarstw ekologicznych. Jeżeli do stada podstawowego wprowadzane są osobniki z gospodarstw konwencjonalnych to obowiązują określone zasady i terminy przestawiania zwierząt, które reguluje Rozporządzenie 889/2008.
Tab. 2. Maksymalna liczba zwierząt na hektar
(Załącznik IV Rozporządzenia (WE) nr 889/2008)
Utrzymanie zwierząt
W pomieszczeniach inwentarskich muszą panować odpowiednie warunki zoohigieniczne (dotyczące np. poziomu wilgotności, temperatury, stężenia gazów, oświetlenia itd.). Mikroklimat budynku wpływa bezpośrednio na zdrowie i samopoczucie krów, a tym samym na ich produkcyjność.
Krowy powinny być utrzymywane w systemie wolnostanowiskowym, ponieważ potrzeba swobodnego ruchu jest jednym z podstawowych warunków ich komfortu bytowania i zdrowia. Podłoga w pomieszczeniach musi być gładka, ale nie śliska, przynajmniej połowa jej powierzchni musi być lita (nie ażurowa). Należy zapewnić zwierzętom dużo suchej powierzchni do odpoczynku, z miejscem do leżenia wyłożonym ściółką. Aby zapewnić maksymalny komfort bytowania należy zadbać, by krowy podczas spożywania paszy i doju mogły zająć wygodną pozycję stojącą, natomiast podczas przeżuwania i odpoczynku pozycję leżącą. Ułatwia to dopływ krwi do wymion i stymuluje sekrecję mleka.
Zwierzętom należy zapewnić swobodny dostęp do pastwisk i wody pitnej. Przy bardzo złych warunkach pogodowych, jeśli w pomieszczeniu inwentarskim są wystarczające warunki dające zwierzętom swobodę ruchu, nie jest konieczne korzystanie z wybiegów. Utrzymywanie cieląt w wieku powyżej 1 tygodnia w indywidualnych boksach jest zabronione.
Pomieszczenia i wyposażenie należy odpowiednio dezynfekować, by ograniczyć rozprzestrzenianie się patogenów. Do tych celów można używać wyłącznie środków wymienionych w Załączniku VII, a do zwalczania owadów i gryzoni środków wymienionych w Załączniku II Rozporządzenia 889/2008.
Należy przyjąć taką obsadę zwierząt, by nie przekroczyć limitu produkcji 170 kg N/ha użytków rolnych w ciągu roku. Generalnie zabroniona jest ekologiczna produkcja zwierzęca, gdy hodowca nie posiada gruntów rolnych.
W rolnictwie ekologicznym nie wolno także stosować zabiegów zootechnicznych powodujących cierpienie zwierząt (np. usuwanie rogów). Stosowanie stymulatorów, hormonów i innych substancji związanych z kontrolą produkcji i reprodukcji (np. wywoływanie lub synchronizowanie rui) jest zabronione.
Ryc. 1. Liczba gospodarstw ekologicznych w poszczególnych województwach Polski w 2012 r.
Żywienie bydła
W gospodarstwie ekologicznym pasza pokrywająca zapotrzebowanie bytowe i produkcyjne zwierząt musi w przynajmniej 50% pochodzić z własnego gospodarstwa.
Ewentualnie może być produkowana w innym gospodarstwie ekologicznym z tego samego regionu. Zakłada się, że dla dorosłych krów min. 60% s.m. dawki pokarmowej musi stanowić pasza objętościowa. Dopuszczone jest obniżenie jej zawartości do 50% dla krów mlecznych na okres maksymalnie 3 miesięcy we wczesnej laktacji. Prawidłowe żywienie zwierząt w ponad 70% decyduje o osiąganych przez gospodarstwo wynikach produkcyjnych.
Ryc. 2. Liczba producentów ekologicznych w Polsce w 2012 r.
Zapobieganie chorobom
Ekologiczne gospodarstwa bydła mlecznego kładą duży nacisk na profilaktykę chorób poprzez właściwe utrzymanie i zarządzanie stadem. Ma to duże znaczenie hodowlane i ekonomiczne. Krowy można szczepić, podawać im środki odrobaczające oraz stosować inne, obowiązkowe programy eliminowania chorób. Jeżeli jednak zwierzę zachoruje lub się zrani w pierwszej kolejności należy stosować leki roślinne, produkty homeopatyczne lub inne wymienione w Załączniku V i VI Rozporządzenia 889/2008. Jeżeli są one nieskuteczne to na odpowiedzialność lekarza weterynarii można zwierzętom podać standardowe leki. Okres karencji jest w takich przypadkach dwukrotnie dłuższy. Jeżeli krowa przechodzi więcej niż 3 kuracje syntetycznymi lekami weterynaryjnymi lub antybiotykami w ciągu roku to ani ona, ani produkty z niej otrzymane nie można już nigdy uznać za ekologiczne, a stado należy poddać konwersji.
W związku z tym podstawą działania staje się profilaktyka weterynaryjna polegająca na:
- doborze odpowiednich ras,
- używaniu pasz wysokiej jakości,
- zapewnieniu optymalnego dobrostanu, a w szczególności regularnego ruchu w celu nabycia naturalnej odporności.
Mleko ekologiczne
Jedną z dziedzin rolnictwa ekologicznego jest chów bydła, który w zależności od kierunku hodowli może być mięsny, mleczny lub mieszany. Wśród konsumentów istnieje przekonanie, że mleko produkowane ekologicznymi metodami jest zdrowsze i lepszej jakości. Dlatego też badanie parametrów mleka ma duże znaczenie, zarówno dla nabywców, jak i producentów mleka ekologicznego.
Pasteryzowane mleko ekologiczne ma taki sam długi okres przydatności jak mleko konwencjonalne. Mleka ekologiczne jest bardziej wrażliwe na zmiany temperatury chłodzenia w czasie transportu. Jeśli temperatura przez dłuższy okres czasu wynosi powyżej 8ºC, wtedy staje się bardziej podatne na psucie. Mleko pasteryzowane schłodzone jest bardzo wrażliwe na wstrząsy, napowietrzanie i burzliwy przepływ. Skład mleka determinowany jest głównie czynnikami genetycznymi i żywieniowymi, zależy od sposobu utrzymania i zarządzania stadem oraz statusu zdrowotnego. Zdrowe wymię jest podstawą dobrostanu krowy mlecznej oraz wysokiej jakości mleka. Zapalenie wymienia (mastitis) to jedna z najczęstszych i najbardziej kosztownych dolegliwości krów mlecznych.
Odnotowano korzystną zawartość nienasyconych kwasów tłuszczowych oraz korzystny stosunek kwasów n-6: n-3 w mleku ekologicznym, w porównaniu z konwencjonalnym. Dodatkowo wykazano w nim większą zawartość witaminy E oraz karotenoidów, będących prekursorami witaminy A oraz przeciwutleniaczami. Różnice te mogą być wywołane sposobem utrzymania krów w gospodarstwach, udziałem zielonek w paszy oraz ekspozycją zwierząt na słońce. Mleko ekologiczne zawiera więcej korzystnych białek niż mleko konwencjonalne, takich jak: α-laktoalbumina, β-laktoglobulina, laktoferyna i lizozym. Natomiast stężenie składników mineralnych w mleku zależy od ich zawartości w glebie i w paszy (głównie w paszach objętościowych). W okresie zimowym różnice w składnikach bioaktywnych w mleku ekologicznym i konwencjonalnym stają się mniej wyraźne.
Tab. 3. Produkcja ekologiczna mleka krowiego [hektolitry]
w poszczególnych województwach w latach 2009-2012
Statystyki w produkcji ekologicznej
Produkcja ekologiczna w rolnictwie staje się coraz bardziej popularna. Z jednej strony powoduje to presja konsumentów, oczekujących żywności lepszej jakościowo, a z drugiej zachęty w postaci pomocy finansowej, która jest oferowana w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Po przystąpieniu do Unii Europejskiej odnotowano w Polsce ponad 6-krotny wzrost liczby gospodarstw ekologicznych.
Z informacji zawartych w raportach IJHARS można stwierdzić, że sektor produkcji ekologicznej w Polsce systematycznie się rozwija. Następuje wzrost zarówno liczby producentów ekologicznych, jak i powierzchni ekologicznych użytków rolnych.
Liczba producentów ekologicznych w Polsce, według stanu na dzień 31 grudnia, wynosiła odpowiednio 23 847 w 2011 r. oraz 26 376 w 2012 r. w porównaniu do 2010 r., liczba producentów ekologicznych w 2011 r. zwiększyła się o 13,8%, a w 2012 r. o 10,6%, w stosunku do 2011 r.
Zdecydowana większość to ekologiczni producenci rolni. W latach 2011–2012 stanowili oni około 98% wszystkich producentów ekologicznych.
W 2012 r. najwięcej producentów ekologicznych prowadziło działalność na terenie województw: warmińsko-mazurskiego, zachodniopomorskiego, oraz podlaskiego (łącznie 39,2% w całej Polsce). W tych samych województwach było najwięcej ekologicznych producentów rolnych (łącznie 39,7%).
W tym okresie najmniej tego typu producentów odnotowano w województwach: opolskim, śląskim oraz kujawsko-pomorskim. Mleko pozyskiwane z gospodarstw ekologicznych stanowi ok. 2% całkowitej produkcji mleka w Polsce i całej Unii Europejskiej. Głównymi producentami ekologicznego mleka w Europie są: Niemcy, Austria, Wielka Brytania, Francja i Dania.
Produkcja mleka krowiego w 2009 r. w UE wyniosła w 2010 r. 362 269,5 hektolitrów – wzrost o 3,9%, w 2011 r. wyniosła 395 425,8 hektolitrów, a 2012 r. spadła o 13,7%. W tym czasie w Polsce największą produkcją mleka ekologicznego charakteryzowały się województwa: małopolskie, podkarpackie i warmińsko-mazurskie.
Wzrost produkcji ekologicznego mleka może być bezpośrednim efektem wzrostu zainteresowania społeczeństwa własnym zdrowiem, dobrostanem zwierząt oraz negatywnym oddziaływaniem konwencjonalnych ferm bydła mlecznego na środowisko. Niekorzystny wpływ intensywnych systemów produkcji na środowisko naturalne zwiększył popyt na bardziej zrównoważone systemy produkcji rolnej. Ekologiczna produkcja mleka nabiera coraz większego znaczenia w dobie zagrożeń dla konsumentów, które stwarza intensywna produkcja rolna. Chów bydła w warunkach zbliżonych do naturalnych ogranicza wiele zagrożeń dla konsumenta, które stwarza intensywna produkcja rolnicza w gospodarstwach towarowych.
Czy to się opłaca?
Rozwój tej produkcji mleka jest ściśle związany z jej opłacalnością, która z jednej strony zależy od kosztów ponoszonych na produkcję, z drugiej od zysków ze sprzedaży.
Dobór odpowiedniego genotypu ma pierwszorzędne znaczenie dla efektywności chowu. Produkcja w tego typu gospodarstwach jest o 10-20% mniejsza, niż w gospodarstw konwencjonalnych.
Utrzymanie wysokich parametrów rozrodczych wpływa na poprawę wyników ekonomicznych. W gospodarstwie ekologicznym niełatwo jest zwiększyć obsadę krów, a tym samym produkcję mleka, ponieważ wiąże się to ściśle ze zwiększeniem areału upraw, by pozyskać własną paszę. Atutem ekologicznego chowu krów mlecznych są małe bezpośrednie koszty produkcji, co jest efektem niskich kosztów pasz, które są przecież głównie wytwarzane we własnym gospodarstwie. W związku z tym ważnym czynnikiem decydującym o efektywności ekologicznej produkcji mleka jest racjonalne wykorzystanie posiadanej bazy paszowej.
Rolnicy z gospodarstw ekologicznych powinni dostawać premię cenową za produkowane mleko. Jednak uzyskanie preferencji cenowych jest zapewne uzależnione od skali produkcji, tak ważnej dla sektora przetwórczego. Przy małej produkcji mleko zapewne trafia do wspólnego zbiornika z mlekiem z gospodarstw konwencjonalnych. Różnice między cenami skupu mleka ekologicznego są zróżnicowane między poszczególnymi krajami. Cena mleka ekologicznego, w porównaniu do konwencjonalnego, jest o 15% wyższa na Litwie, 30% we Francji, 40% w Niemczech oraz Szwecji i aż 84% w Grecji. Z uwagi na brak znacznych różnic pomiędzy cenami za mleko w Polsce brakuje możliwości uzyskania wyższej ceny za wytworzony ekologiczny surowiec. Alternatywą dla takiego mleka może być sprzedaż bezpośrednia, np. w mlekomatach, gdzie można uzyskać dwukrotnie wyższą cenę niż w skupie.
W warunkach polskiego rolnictwa, ekologiczna produkcja mleka może stanowić dla części gospodarstw szansę na poprawę dochodów, szczególnie na terenach o dużym udziale trwałych użytków zielonych. Warunkiem musi być jednak to, że mleczarnie w tych rejonach podejmą się skupu takiego mleka, a ceny za nie będą odpowiednio wyższe. By zapewnić porównywalne dochody gospodarstw ekologicznych w stosunku do wysokoprodukcyjnych, konieczne by było zapewnienie cen mleka ekologicznego o 30% wyższych od cen mleka konwencjonalnego.
Nadal o korzystnym wyniku ekonomicznym produkcji mleka ekologicznego decydują głównie niższe koszty produkcji. Dodatkowo rolnicy mogą liczyć na dofinansowania do ekologicznego chowu krów mlecznych, a także hodowli ras rodzimych w celu zachowania bioróżnorodności. Producenci mogą korzystać z dopłat z programów rolno-środowiskowych, by poprawić efektywność produkcji mleka.
Jeśli gospodarstwa ekologiczne miałyby szansę zarabiać więcej, to ich liczba by wzrastała. Tym samym tworzyłyby się nowe punkty skupu mleka ekologicznego, które mogłyby płacić godziwą cenę za pracę włożoną przez gospodarza w produkcję mleka ekologicznego. Stale powiększa się grupa świadomych konsumentów gotowych zapłacić wyższą cenę za wyższą jakość żywności, w tym mleka i jego przetworów. Nadal brakuje mleczarni ekologicznych, a tym samym mało jest tego typu gospodarstw.
