Adam Radkowski
Instytut Produkcji Roślinnej, Zakład Łąkarstwa Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Iwona Radkowska
Instytut Zootechniki – PIB, Dział Technologii, Ekologii i Ekonomiki Produkcji Zwierzęcej. Balice k/Krakowa
Gnojowicą nazywa się przefermentowaną mieszaninę stałych i płynnych odchodów zwierzęcych rozcieńczonych wodą. Wykorzystanie gnojowicy na gruntach ornych i użytkach zielonych jest jak najbardziej celowym sposobem jej zagospodarowania. Gnojowicę na łąkach i pastwiskach stosuje się pogłównie tj. wczesną wiosną lub po każdym pokosie lub wypasie. Stado 100 krów mlecznych może dostarczyć przez okres zimy taką ilość gnojowicy, która wystarczy do nawiezienia 20 ha powierzchni użytków zielonych.
Gnojowicę uważa się za dobry nawóz na użytki zielone, lepszy niż obornik, ponieważ posiada substancje pokarmowe łatwiej przyswajalne dla roślin. Są to przede wszystkim związki azotu i potasu. Gnojowica zawiera także mikroelementy niezbędne dla rozwoju roślin. Zawiera ona jednak niewystarczające ilości fosforu, dlatego przy nawożeniu gnojowicą konieczne jest stosowanie uzupełniającego nawożenia fosforowego. Wartość nawozowa gnojowicy jest charakterystyczna dla danego gatunku i grupy użytkowej zwierząt i zależy od intensywności i sposobu żywienia zwierząt, sposobu jej magazynowania i stopnia rozcieńczenia wodą.
Gnojowica powinna być przechowywana w specjalnych zbiornikach, w których ulega fermentacji i już po kilku dniach przechowywania może być stosowana do nawożenia. Zawiera ona wówczas 3,6-5,6 kg N w 1 m3, po trzech tygodniach ilość ta zmniejsza się do 2,1-3,1 kg N w 1 m3. W procesie fermentacji dłużej przechowywanej gnojowicy powstają związki trujące, na które wrażliwe są niektóre gatunki traw i koniczyn, a odporniejsze są chwasty korzeniące się.
Należy pamiętać, że chociaż azot płynnych nawozów naturalnych jest łatwo przyswajalny przez rośliny, to musi być zastosowany w większych ilościach. Wynika to z faktu, że występują nieuniknione straty azotu w formie amoniaku. Straty te zachodzą już podczas przechowywania czy gromadzenia nawozów w zbiornikach do tego przeznaczonych. Dlatego ważne jest właściwe przechowywanie nawozów, czyli np. okrywanie zbiorników płaszczem ochronnym czy usuwanie nawet najmniejszych nieszczelności, przez które mógłby ulatniać się gaz. Straty azotu mogą występować również podczas wywożenia i rozlewania nawozów na pole.
Na łąkach i pastwiskach gnojowicy nie powinno się stosować częściej niż co 2-3 lata ze względu na niebezpieczeństwo zachwaszczenia. W ramach nawożenia podstawowego na łąki można stosować dwie dawki po 25 m3·ha-1, a na pastwiska jedną dawkę w ilości 30 m3·ha-1. Zalecane dotychczas jesienne stosowanie gnojowicy okazało się nieekonomiczne ze względu na wyjątkowo duże straty związków azotowych w wyniku szybkiej ich mineralizacji. Nie należy wywozić gnojowicy na glebę zamarzniętą lub pokrytą śniegiem. Gnojowica zastosowana w okresie wegetacyjnym jest nawozem bardzo szybko działającym, którego wpływ zauważa się w ciągu 1-2 tygodni.
Wiele gatunków roślin reaguje dodatnio na nawożenie gnojowicą, m.in. koniczyna biała, życica trwała, barszcz zwyczajny, szczaw kędzierzawy, ostrożeń warzywny, krwawnik pospolity, mozga trzcinowata, wyczyniec łąkowy, a niektóre ustępują z tak nawożonej runi, np. kostrzewa czerwona czy mietlica pospolita. Częstsze stosowanie gnojowicy prowadzi do wzrostu zachwaszczenia roślinami baldaszkowatymi, co pogarsza jakość i wartość paszową runi.
Umiejętnie stosowane nawożenie organiczne gnojowicą korzystnie oddziałuje na strukturę gleby, następuje wzrost zawartości próchnicy, poprawiają się właściwości sorpcyjne, uaktywnia się życie biologiczne oraz wzrasta użyźnienie gleby.
Do nawożenia gnojowicą służą beczkowozy albo deszczownie z odpowiednimi rozlewaczami. Wprowadzenie gnojowicy bezpośrednio pod powierzchniową warstwę gleby jest najlepszym sposobem nawożenia. Wykonać to można przy pomocy wozów asenizacyjnych z aplikatorami rozcinającymi i rozchylającymi darń. W powstałą szczelinę wprowadzana jest końcówka węża, przez którą gnojowicę wlewa się bezpośrednio pod powierzchnię gleby. Zastosowanie aplikatora doglebowego pozwala prawie zupełnie wyeliminować emisje odorów i amoniaku oraz znacznie ograniczyć wpływ warunków pogodowych na straty azotu w czasie nawożenia.
Na łąkach i pastwiskach gnojowicę należy stosować w dni pochmurne, na wilgotną glebę. Nawożenie pastwisk powinno być realizowane w ostatniej kolejności, gdy już nie ma jej gdzie zastosować. Z badań naukowych wynika, że lepiej stosować nieco mniejsze dawki gnojowicy przy jednoczesnym uzupełnieniu jej nawozami mineralnymi (koniecznie fosforem, a niekiedy i azotem). Skutki przenawożenia użytków zielonych gnojowicą są podobne jak przenawożenie gnojówką. Z tego względu na 1 ha nie powinno się jej stosować więcej niż 50-70 m3, w takiej dawce mieści się od 150 do 210 kg N oraz od 210 do 350 kg K2O.
Gnojowica jest cennym nawozem, jednak w czasie stosowania jej na trwałych użytkach zielonych trzeba zwracać uwagę na wielkość dawki, aby nie spowodować niekorzystnych zmian w składzie botanicznym runi oraz nie pogorszyć jakości paszy przez nagromadzenie się w roślinach nadmiernych ilości azotu i potasu.
Zagadnienia związane z przechowywaniem i stosowaniem nawozów naturalnych stałych (obornik) i płynnych (gnojówka i ewentualnie gnojowica) reguluje ustawa o nawozach i nawożeniu oraz wymogi zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej, której muszą przestrzegać gospodarstwa wspierane w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Od 25 października 2008 roku gospodarstwa zobowiązane są do przechowywania nawozów naturalnych w następujący sposób:
- Obornik może być gromadzony, fermentowany i przechowywany w pomieszczeniach inwentarskich (na głębokiej ściółce) lub na nieprzepuszczalnych płytach gnojowych ze ścianami bocznymi.
- Gnojówka lub gnojowica powinna być gromadzona w szczelnych zbiornikach.
- Pojemność płyt gnojowych oraz zbiorników na gnojówkę lub gnojowicę powinna zapewnić możliwość gromadzenia tych nawozów przynajmniej przez 4 miesiące.
Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowego sposobu stosowania nawozów z dnia 1 czerwca 2001 r. [Dz. U. Nr 60, poz. 616]:
- Nawozy należy stosować równomiernie na całej powierzchni pola w sposób wykluczający nawożenie pól i upraw do tego nieprzeznaczonych.
- Nawozy naturalne oraz organiczne w postaci stałej oraz płynnej powinny być stosowane w okresie od dnia 1 marca do dnia 30 listopada, z wyjątkiem nawozów stosowanych na uprawy pod ostojami (szklarnie, inspekty, namioty foliowe).
- Nawozy naturalne oraz organiczne w postaci płynnej stosuje się przy użyciu rozlewaczy, deszczowni lub wozów asenizacyjnych wyposażonych w płytki rozbryzgowe lub węże rozlewowe.
- Stosowanie nawozów naturalnych oraz organicznych w postaci płynnej podczas wegetacji roślin (pogłównie) odbywa się przy użyciu węży rozlewowych, z tym że na użytkach zielonych oraz na wieloletnich uprawach polowych może odbywać się z zastosowaniem płytek rozbryzgowych lub deszczowni.
- Nawozy naturalne oraz organiczne powinny być przykryte lub wymieszane z glebą nie później niż następnego dnia po ich zastosowaniu, z wyjątkiem nawozów stosowanych w lasach oraz na użytkach zielonych.
- Nawozy naturalne mogą być stosowane w odległości co najmniej 20 m od strefy ochronnej źródeł wody, ujęć wody, brzegu zbiorników oraz cieków wodnych, kąpielisk zlokalizowanych na wodach powierzchniowych oraz obszarów morskiego pasa nadbrzeżnego.
- Nawozy naturalne w postaci płynnej mogą być stosowane:
- gdy poziom wody podziemnej jest poniżej 1,2 m,
- poza obszarami płytkiego występowania skał szczelinowych.
W ustawie o nawozach i nawożeniu z 2007 roku [Dz. U. nr 147, poz. 147, 2007] określone zostały zasady stosowania i przechowywania nawozów naturalnych. Zabrania ona stosowania nawozów:
- Na glebach zalanych wodą, przykrytych śniegiem, zamarzniętych
do głębokości 30 cm oraz podczas opadów
deszczu;
- Naturalnych:
- gdy poziom wody podziemnej jest poniżej 1,2 m,
- poza obszarami płytkiego występowania skał szczelinowych.
Dawka nawozu naturalnego, zastosowanego w ciągu roku nie może zawierać więcej niż 170 kg azotu (N) w czystym składniku na 1 ha użytków rolnych, a w związku z tym obsada zwierząt nie powinna przekroczyć 1,5 DJP na 1 ha użytków rolnych. Z wyliczeń wynika, że 170 kg azotu zawiera się w 50 m3 gnojowicy bydlęcej i 40 m3 gnojowicy pochodzącej od trzody chlewnej.
Nawożenie gnojowicą niesie ze sobą także pewnie zagrożenia dla środowiska naturalnego, istnieje możliwość skażenia gleby, roślin oraz wód gruntowych i powierzchniowych. Gnojowica jako nawóz naturalny może zawierać drobnoustroje, bakterie,wirusy, grzyby oraz jaja pasożytów. Przeżywalność drobnoustrojów w gnojowicy jest dość długa, dlatego może być ona źródłem rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych np. Salmonelli, której pałeczki w gnojowicy trzody chlewnej mogą przetrwać od 90 do120 dni. Nawożenie gnojowicą może także niestety przyczynić się do rozwoju w środowisku bakterii antybiotykoodpornych.
Stosując nawożenie organiczne gnojowicą należy przestrzegać następujących zasad:
- Planując nawożenie mineralne łącznie z nawożeniem organicznym należy wziąć pod uwagę ilości składników pokarmowych pochodzących z gnojowicy
lub innych nawozów organicznych.
- W przypadku gospodarstw, w których przez wiele lat używano gnojowicy jako nawozu organicznego, przyswajalność azotu z gleby jest podwyższona, a to oznacza jednocześnie jego wyższą dostępność w glebie.
- Stosowanie aplikatorów do rozlewania gnojowicy redukuje straty amoniaku i zmniejsza niebezpieczeństwo poparzenia roślin.
- Rozlanie nawozu w korzystnych warunkach pogodowo-glebowych zapobiega uszkodzeniom struktury gleby oraz uszkodzeniom roślin.
- Gnojowicę najkorzystniej jest rozlać w warunkach bezwietrznej pogody i przy niskim nasłonecznieniu.
- Stosując nawożenie gnojowicą należy przestrzegać przepisów ochrony źródeł wodnych, które nakazują zachowanie odległości 5modwód bieżących oraz odległości 10 m od zbiorników wodnych.
- Rozlanie gnojowicy powinno nastąpić zgodnie z zasadami
rzetelnej, dobrej praktyki rolniczej.
