Archiwum

Józef Krzyżewski
Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt Polskiej Akademii Nauk w Jastrzębcu

Wzrost potencjału genetycznego krów, umożliwiający osiąganie wysokich wydajności mleka, przekraczających obecnie w wielu stadach 10 tys. kg od krowy rocznie, wymusza zmianę systemu żywienia. Nawet w przypadku dysponowania paszami objętościowymi i treściwymi, charakteryzującymi się wysoką wartością pokarmową, nie ma możliwości zestawienia dawki pokarmowej w sposób gwarantujący pełne pokrycie potrzeb pokarmowych wysokowydajnej krowy. W tej sytuacji nieuniknione jest stosowanie specjalistycznych dodatków paszowych, umożliwiających uzyskiwanie wydajności mleka, na jaką pozwala potencjał genetyczny krów.

Właściciele stad wysokowydajnych krów zdają sobie sprawę z konieczności stosowania specjalistycznych dodatków paszowych, które ograniczają występowanie chorób metabolicznych, poprawiają wydajność i skład chemiczny mleka oraz wskaźniki rozrodu. Dodatki paszowe to takie preparaty i związki chemiczne, które umożliwiają uzupełnienie dawki pokarmowej w składniki niezbędne do życia, prawidłowego rozwoju i syntezy mleka. Dodawane w odpowiedniej ilości do dawki pokarmowej uzupełniają niedobory składników pokarmowych, przyczyniają się do poprawy smakowitości skarmianych pasz, strawności i wchłaniania składników pokarmowych oraz wpływają korzystnie na stan zdrowia zwierząt. W efekcie racjonalne zastosowanie dodatków paszowych do diet krów sprzyja ich długowieczności, zmniejsza ilość zużywanej energii i białka na produkcję mleka, co przyczynia się z jednej strony do poprawy efektów ekonomicznych przy produkcji mleka, z drugiej zaś do ochrony naturalnego środowiska w związku z wydalaniem przez zwierzęta mniejszej ilości niestrawionych składników pokarmowych z właściwie zbilansowanej diety oraz ze zmniejszeniem emisji niepożądanych gazów. Stosowanie dodatków paszowych do diet zwierząt jest uregulowane określonymi przepisami polskiego prawa paszowego, zawartymi w ustawie z dnia 22 lipca 2006 roku (Dz. U. 06.144.1045). W ustawie tej wymienione są dopuszczalne do stosowania dodatki paszowe zgodnie z rozporządzeniem Unii Europejskiej w sprawie dodatków stosowanych w żywieniu zwierząt (Dz. U. U. E. L. 03.268.29). W rozporządzeniu tym nazwą dodatków paszowych określone są substancje, drobnoustroje lub preparaty inne niż pasze i premiksy, które w sposób świadomy dodawane są do paszy lub wody w celu pełnienia w szczególności jednej lub więcej funkcji paszy, przy czym nie mogą wywierać negatywnego wpływu na środowisko naturalne. Generalnie można powiedzieć, że w świetle tego rozporządzenia dodatki paszowe stosuje się w celu:
■    uzupełnienia niedoborów składników pokarmowych w podstawowej diecie;
■    poprawy jakości i wartości pokarmowej poszczególnych komponentów paszowych i mieszanek paszowych;
■    zmniejszenia niekorzystnego wpływu odchodów zwierzęcych na środowisko naturalne.
W klasycznym pojęciu dodatkami paszowymi są białka i aminokwasy chronione, tłuszcz paszowy, chemiczne substancje posiadające własności buforujące, składniki mineralne, witaminy, probiotyki, prebiotyki, substancje zakwaszające, aromatyczne i smakowe, barwniki, konserwanty, lepiszcza używane przy granulowaniu pasz, przeciwutleniacze, zioła i inne. Należy wyraźnie podkreślić, że dodatki paszowe należy stosować tylko wówczas, gdy dokonamy starannego zbilansowania dawki pokarmowej, złożonej z pasz dostępnych w gospodarstwie. Istniejące niedobory składników pokarmowych i odżywczych między zapotrzebowaniem zwierząt a możliwością dostarczenia ich w dawce sporządzonej w gospodarstwie należy uzupełniać dodatkami paszowymi. W praktyce niemożliwe jest pełne pokrycie zapotrzebowania na białko krów o wydajności przekraczającej 30 kg mleka/dobę paszami dostępnymi w gospodarstwie, zwłaszcza w pierwszej tercji laktacji. W takiej sytuacji należy stosować dodatek komponentów paszowych, zawierających białko chronione. Takie postępowanie przyczyni się w sposób istotny do zwiększenia zawartości w mleku białek kazeinowych, których ilość decyduje o wydajności sera oraz do poprawy parametrów technologicznych mleka, tj. do skrócenia czasu tworzenia się skrzepu i poprawy jego jakości w procesie produkcji sera. Niezależnie od białka chronionego przy wysokiej wydajności mleka należy stosować dodatek aminokwasów egzogennych (lizyny i metioniny), zwłaszcza przy żywieniu dietami z dużym udziałem kiszonki z kukurydzy. Wśród hodowców są zwolennicy stosowania dodatku mocznika do diet jako źródła białka. Trzeba wyraźnie podkreślić, że dodatek mocznika do diet krów wysokowydajnych jest niewskazany. Można natomiast stosować dodatek mocznika do diet krów o niskiej wydajności. Najlepszym sposobem jest dodawanie mocznika do zakiszanej kukurydzy w ilości 0,5%, czyli 5 kg/tonę zakiszanej masy, najlepiej w postaci wodnego roztworu w celu równomiernego rozmieszczenia go w zakiszanym materiale roślinnym. Jednym z podstawowych problemów w żywieniu krów wysokowydajnych są trudności związane z pokryciem ich potrzeb energetycznych. Krowie produkującej ponad 40 kg mleka/dobę nie jesteśmy w stanie dostarczyć takiej ilości energii, jaka wynika z jej zapotrzebowania, stosując nawet najlepszej jakości pasze objętościowe i treściwe. Trudności te dotyczą zwłaszcza krów w okresie pierwszych trzech miesięcy laktacji. Aby zlikwidować lub przynajmniej ograniczyć ujemny bilans energetyczny stosuje się w takim przypadku różnego rodzaju dodatki zawierające wysoką koncentrację energii, m.in. glikol propylenowy, glicerynę, tłuszcz zarówno w postaci naturalnej jak i w formie chronionej, mydła wapniowe kwasów tłuszczowych oraz tzw. substancje glukoplastyczne, które są prekursorami glukozy we krwi. Do tych substancji należą m.in. propionian wapnia lub sodu. Zmniejszenie deficytu energetycznego w organizmie krowy zapobiega występowaniu groźnego schorzenia metabolicznego jakim jest ketoza, występowanie której przynosi znaczące straty w ilości i jakości produkowanego mleka oraz przyczynia się do pogorszenia stanu zdrowia krów. Należy mieć na uwadze fakt, że ilość stosowanych dodatków energetycznych jest ograniczona z uwagi na ich negatywny wpływ na efektywność celulolityczną drobnoustrojów w żwaczu, co z kolei przyczynia się do zmniejszenia ilości pobieranej paszy.


Tłuszcz w postaci naturalnej i chronionej
Możliwość podwyższenia koncentracji energii w dawce pokarmowej poprzez zwiększony dodatek paszy treściwej jest ograniczona, bowiem po przekroczeniu pewnego poziomu może wystąpić groźna choroba metaboliczna, zwana kwasicą metaboliczną. Dodatek preparatów tłuszczowych do diet krów umożliwia zwiększenie koncentracji energii przy niezmienionym stosunku ilości paszy treściwej do ilości paszy objętościowej. Najważniejszą zaletą tłuszczu jako dodatku energetycznego jest dwukrotnie większa zawartość w nim energii w porównaniu z innymi składnikami paszy oraz wysoka strawność na poziomie co najmniej 85%. Ponadto tłuszcz stosowany w formie dodatku do diet jest wykorzystywany efektywniej do produkcji mleka niż tłuszcz zapasowy, znajdujący się w organizmie krowy. Z obserwacji praktycznych wynika korzystny wpływ dodawanego do diet tłuszczu na gospodarkę hormonalną w organizmie krowy, co przejawia się w poprawie wskaźników rozrodu. Obserwuje się poprawę funkcjonowania jajników, zwiększoną koncentrację progesteronu w surowicy krwi oraz zmniejszoną śmiertelność embrionów. Korzyści związane ze stosowaniem dodatku tłuszczu do diet krów doceniają także ekolodzy, gdyż z metabolizowaniem tłuszczu przez organizm krowy wiąże się zmniejszona emisja gazów cieplarnianych do atmosfery, tj. dwutlenku węgla i metanu. Ponadto dietetycy wskazują na możliwość zwiększenia w tłuszczu mleka nienasyconych kwasów tłuszczowych, korzystnie wpływających na zdrowie konsumentów. Obok niewątpliwych zalet dodatków tłuszczowych trzeba mieć na uwadze także ich wady. W przypadku przekroczenia zawartości tłuszczu w suchej masie całej diety powyżej 5%, występuje obniżenie aktywności celulolitycznej mikroorganizmów żwacza, co przejawia się w zmniejszeniu strawności pasz objętościowych, a to z kolei może spowodować obniżenie wykorzystania energii w całej dawce pokarmowej. Stosowanie dodatku tłuszczu w formie niechronionej może przyczynić się do obniżenia zawartości białka i tłuszczu w mleku. W przypadku stosowania tłuszczu niechronionego do diet w celu ograniczenia jego negatywnego wpływu na procesy fermentacyjne zachodzące w żwaczu należy stosować dodatek łatwo rozpuszczalnych związków chemicznych zawierających wapń, np. mleczanu amonu lub propionianu wapnia. Aby zapobiec zmniejszeniu zawartości białka w mleku należy stosować dodatek niacyny.
Opisanych wyżej negatywnych zjawisk nie obserwuje się w przypadku stosowania dodatku preparatów zawierających tłuszcz chroniony. Dodatki paszowe zawierające tłuszcz chroniony występują w postaci mydeł wapniowych kwasów tłuszczowych, nasion roślin oleistych ekstrudowanych lub ogrzewanych w odpowiedniej temperaturze, tłuszczu otoczkowanego lub amidów kwasów tłuszczowych. Zaleta tych dodatków polega na tym, że zawarty w nich tłuszcz nie ulega rozkładowi w żwaczu a jest trawiony dopiero w dwunastnicy. Ujemną stroną preparatów tłuszczowych zawierających tłuszcz chroniony, obok wysokiej ceny, jest ich ujemny wpływ na ilość pobieranej paszy. Jednakże w celu pokrycia niedoboru energii dla krowy produkującej powyżej 45 kg mleka/dobę jak dotąd najlepszym sposobem jest stosowanie dodatku zawierającego tłuszcz chroniony.


Dodatki regulujące kwasowość (pH) treści żwacza
Optymalna synteza białka bakteryjnego w żwaczu ma miejsce wówczas, gdy pH jego treści znajduje się w przedziale 6,3-6,5. U krów wysokowydajnych często pH treści żwacza znajduje się poniżej podanych wartości, co ujemnie odbija się na jego funkcjonowaniu, dzięki zmniejszeniu się aktywność bakterii rozkładających pasze objętościowe, których strawność ulega obniżeniu. W takiej sytuacji zmniejsza się wydajność mleka i zawartość w nim tłuszczu. Niskie pH treści żwacza (zakwaszenie) opóźnia inwolucję macicy po porodzie, przyczynia się do występowania ochwatu i do wzrostu liczby komórek somatycznych w mleku. Najlepszym dodatkiem regulującym kwasowość żwacza jest kwaśny węglan sodu (soda spożywcza). Wysokość tego dodatku powinna wynosić 1,0-1,5% suchej masy dawki pokarmowej, czyli 200-350 g/krowę dziennie. Najlepszym sposobem podawania sody jest wsypywanie jej na pasze, które najczęściej zakwaszają żwacz (pasze treściwe, wysłodki buraczane, drobno pocięta kiszonka z kukurydzy). Dobrym sposobem stosowania dodatku kwaśnego węglanu sodu jest wkomponowanie go do specjalnej mieszanki, zawierającej dodatki wysokobiałkowe i tłuszcz chroniony, przeznaczonej dla krów w początkowym okresie laktacji.


Niacyna (amid kwasu nikotynowego, witamina PP)
W przypadku wysokiej koncentracji energii w dawce przy jednoczesnym niedoborze aminokwasów, zwłaszcza tryptofanu, leucyny, argininy i glicyny wzrasta zapotrzebowanie na niacynę. Dodatek niacyny do diet powoduje wzrost liczby pierwotniaków w treści żwacza, co jednocześnie zwiększa syntezę białka bakteryjnego. Niacyna uczestniczy w przemianach energii w organizmie, dzięki czemu może złagodzić ujemne skutki deficytu energetycznego, występującego w pierwszej fazie laktacji. Dodatek niacyny jest niezbędny w przypadku stosowania dodatku preparatów zawierających tłuszcz paszowy. Jest on również pożądany dla krów znajdujących się w zbyt dobrej kondycji. Dodatek niacyny w ilości 6-12 g/krowę dziennie może złagodzić skutki niewłaściwego żywienia krowy mlecznej w okresie zasuszenia.


Preparaty drożdżowe
Żywe komórki drożdży paszowych z rodzaju Sacharomyces cerevisae, znajdujące się w niektórych prefiksach lub mieszankach mineralnych w formie zliofilizowanej po dostaniu się do żwacza uaktywniają się, wpływając korzystnie na wzrost liczby bakterii celulolitycznych, co powoduje lepsze wykorzystanie pasz objętościowych. Ponadto drożdże paszowe są bogatym źródłem witamin z grupy B. Dodatek drożdży paszowych jest szczególnie pożądany w okresie przejściowym (ostatnie 2-3 tygodnie okresu zasuszenia i pierwsze 2-3 tygodnie laktacji), ponieważ w tym okresie skarmia się duże ilości pasz treściwych. Dodatek drożdży do diet w pierwszym okresie laktacji wpływa korzystnie na zwiększenie ilości pobieranej paszy.


Glikol propylenowy
Jak już wspomniano wcześniej dla krów o wysokiej wydajności nie ma możliwości ułożenia takiej dawki pokarmowej, aby zwarte w niej składniki w pełni pokrywały potrzeby pokarmowe. Najczęściej występuje niedobór energii. Sprawdzonym w praktyce najskuteczniejszym sposobem zmniejszenia istniejącego deficytu energetycznego jest stosowanie do diet dodatku glikolu propylenowego lub propionianu wapnia. Zaleca się stosowanie dodatku glikolu propylenowego jeszcze w okresie zasuszenia krowy, tj. około 2 tygodnie przed spodziewanym ocieleniem. W tym okresie dawka glikolu powinna wynosić 100-150 g/krowę dziennie, zaś po ocieleniu co najmniej przez okres 2 tygodni po 300 g/krowę dziennie.


Składniki mineralne
Zapotrzebowanie na składniki mineralne wysokowydajnej krowy mlecznej jest znacznie większe od ich podaży w dawce pokarmowej. Niedobór ich jest przyczyną obniżonej wydajności, nieprawidłowo rozwiniętego układu kostnego, różnego rodzaju zaburzeń w rozrodzie a w skrajnych przypadkach nawet śmiertelnego zejścia zwierząt. Obecnie na rynku jest dostępny bardzo szeroki wachlarz mieszanek mineralnych pod postacią premiksów. W ostatnich latach coraz częściej stosuje się w mieszankach mineralnych pierwiastki w połączeniach organicznych, tzw. chelatach, z których składniki mineralne są łatwiej przyswajalne w porównaniu z formami mineralnymi. Składniki mineralne w połączeniach organicznych są bardziej trwałe, ponieważ są zabezpieczone przed niekorzystnym działaniem ze strony innych składników znajdujących się w dawce, które mogą zmniejszać ich wchłanianie. Dzięki połączeniu pierwiastka z aminokwasem chelaty są bardziej stabilne w przewodzie pokarmowym. Podczas ich przemiany w organizmie powstaje mniej wolnych jonów, które tworzą różnego rodzaju nieprzyswajalne związki kompleksowe.


Witaminy
Wysoka wydajność mleka spowodowała, że ilość syntetyzowanych w organizmie witamin z grupy B i witaminy K nie pokrywają w pełni zapotrzebowania krowy. Obecnie mamy naukowe dowody na to, że istnieje konieczność uzupełniania diet dla krów niektórych witamin z grupy B, zwłaszcza biotyny (witamina B8). Przy jej niedoborze występują zaburzenia w tworzeniu rogu racic. Podobnie zapotrzebowanie krów na kwas foliowy (witamina B9) wzrasta w okresie ciąży oraz w okresie wczesnej laktacji. Także obserwuje się niedostateczną podaż witaminy PP (niacyna= amid kwasu nikotynowego). Stosowanie dodatku niacyny w pierwszej tercji laktacji wpływa na wzrost wydajności mleka. Przy obecnie stosowanych systemach żywienia, często w okresie całego roku wyłącznie paszami konserwowanymi na bazie kiszonki z kukurydzy, występuje wyraźny niedobór β-karotenu, który jest jednocześnie prowitaminą witaminy A.
Z tego względu zaleca się stosowanie dodatku do diet witaminy A i β-karotenu. W dawkach pokarmowych dla bydła obserwuje się także niedobór witaminy E i selenu, które w istotny sposób wpływają na status zdrowotny gruczołu mlekowego.


Probiotyki, prebiotyki, synbiotyki
Probiotyki to mieszanina drobnoustrojów i ich metabolitów. Po dostaniu się do żwacza hamują rozwój drobnoustrojów chorobotwórczych, poprawiają trawienie i wykorzystanie składników pokarmowych. Prebiotyki to dodatki paszowe, które wpływają korzystnie na rozwój pożytecznej mikroflory jelitowej. W wyniku połączenia probiotyków i prebiotyków otrzymuje się synbiotyki.


Detoksykanty
W skarmianych paszach dość często występują różnego rodzaju grzyby pleśniowe, które w wielu przypadkach są niewidoczne. Skarmianie pasz zagrzybionych powoduje zmniejszenie wydajności mleka nawet o 15% a mykotoksyny, które są produktami przemiany materii grzybów pleśniowych przedostają się do mleka. Charakteryzują się one wysoką toksycznością i działaniem rakotwórczym. Do chwili obecnej opracowano metody eliminowania toksyn z pasz treściwych, natomiast usuwanie ich z pasz objętościowych jest nadal problemem otwartym. Skuteczną metodą zapobiegania rozwojowi grzybów pleśniowych jest stosowanie konserwantów chemicznych przy sporządzaniu kiszonek. Na szczególną uwagę zasługują inokulanty bakteryjno-chemiczne, które oprócz szczepów bakterii kwasu mlekowego zawierają także sole sodowe lub wapniowe kwasów organicznych. Ten rodzaj inokulantów posiada własności pro-ekologiczne z punktu widzenia wpływu na organizmy zwierząt oraz na środowisko naturalne.


Zioła
Działanie ziół na organizm krowy jest wszechstronne. Zapobiegają stresowi cieplnemu, stymulują wydzielanie soków trawiennych, co przyczynia się do zwiększenia apetytu. Preparaty uzyskane z niektórych gatunków ziół powodują wzrost wydajności mleka oraz poprawiają status zdrowotny gruczołu mlekowego, o czym świadczy wyraźne zmniejszenie się liczby komórek somatycznych w mleku. Ponadto zioła wpływają na poprawę kondycji zwierząt oraz wzrost odporności organizmu na schorzenia.


Enzymy
Dzięki rozwojowi biotechnologii coraz bardziej stają się dostępne enzymy, przede wszystkim celulazy i ksylazy, rozkładające pasze włókniste. Są one produkowane w procesie fermentacji przy użyciu pleśni, grzybów i bakterii. Dodatek enzymów do paszy przyczynia się do poprawy wykorzystania składników pokarmowych z całej dawki.

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
W podsumowaniu należy wyraźnie podkreślić, że hodowca decydując się na zastosowanie dodatków do diet krów mlecznych powinien w pierwszej kolejności zasięgnąć opinii specjalistów. Nieumiejętne zastosowanie dodatków zamiast oczekiwanych korzyści może spowodować straty. Niektóre dodatki oddziaływują na siebie w sposób antagonistyczny. Po podjęciu decyzji o stosowaniu dodatków paszowych należy pilnie obserwować zwierzęta, zwracając szczególną uwagę na stan ich zdrowia oraz ilość i jakość uzyskiwanego mleka. Trzeba mieć także świadomość, że dodatki chociażby najlepsze, nie mogą być środkiem do zlikwidowania wszelkich nieprawidłowości przy produkcji pasz, ich konserwacji oraz przy bilansowaniu dawek pokarmowych.