Przemysław Gogojewicz
Kancelaria Usług Prawnych
Występowanie chorób zakaźnych u zwierząt stanowi poważne zagrożenie nie tylko dla zdrowia samych zwierząt, ale również dla zdrowia publicznego, bezpieczeństwa żywności i gospodarki rolnej. W związku z tym ustawodawca przewidział precyzyjne obowiązki dla posiadaczy zwierząt, lekarzy weterynarii oraz organów administracji publicznej w zakresie wykrywania, zgłaszania i zwalczania chorób zakaźnych. Niniejszy dokument ma na celu usystematyzowanie informacji na temat procedur postępowania w przypadku podejrzenia choroby zakaźnej u zwierząt oraz przedstawienie przykładów praktycznych i obowiązujących podstaw prawnych.
Wystąpienie choroby zakaźnej w stadzie bydła to sytuacja kryzysowa, która wymaga natychmiastowej reakcji ze strony hodowcy. Skuteczne przeciwdziałanie rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych u zwierząt zależy nie tylko od działań właściwych służb weterynaryjnych, ale przede wszystkim od sprawności informacyjnej i współpracy posiadaczy zwierząt gospodarskich.
Obowiązek niezwłocznego zgłoszenia
Zgodnie z ustawą o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, każdy posiadacz bydła, owiec lub kóz ma obowiązek natychmiastowego poinformowania powiatowego lekarza weterynarii o przypadkach padnięcia zwierząt. Dotyczy to także sytuacji, w której pojawiają się symptomy wskazujące na możliwość wystąpienia choroby zakaźnej. Przykładowe objawy to:
- poronienia,
- objawy neurologiczne,
- nagłe, liczne padnięcia,
- zmiany skórne (krosty, pęcherze, nadżerki, wybroczyny),
- podwyższona śmiertelność w akwakulturze.
Kroki, jakie musi podjąć hodowca
Po zaobserwowaniu niepokojących objawów hodowca powinien:
- Niezwłocznie zawiadomić organ Inspekcji Weterynaryjnej, najbliższego lekarza weterynarii lub wójta (burmistrza, prezydenta miasta);
- Izolować stado – nie dopuszczać nowych zwierząt, nie przemieszczać istniejących;
- Zabezpieczyć teren – ograniczyć dostęp osób trzecich do pomieszczeń ze zwierzętami;
- Wstrzymać obrót produktami pochodzenia zwierzęcego, paszami, nawozami i innymi materiałami z gospodarstwa;
- Umożliwić przeprowadzenie badań i zabiegów przez służby weterynaryjne;
- Udzielać wszelkich informacji mogących pomóc w identyfikacji źródła choroby.
Rola lekarza weterynarii i władz
Rola lekarza weterynarii oraz organów administracji publicznej w przypadku podejrzenia wystąpienia choroby zakaźnej u bydła ma charakter nie tylko nadzorczy, ale również interwencyjny i koordynacyjny. Lekarz weterynarii, który jako pierwszy kontaktuje się z hodowcą, ma obowiązek nie tylko przekazać podstawowe informacje dotyczące dalszego postępowania, ale również rozpocząć nadzór nad gospodarstwem do czasu przybycia powiatowego lekarza weterynarii lub osoby przez niego upoważnionej.
Powiatowy lekarz weterynarii, jako organ administracji rządowej zespolonej, działa na podstawie i w granicach przepisów ustawy o ochronie zdrowia zwierząt. Po otrzymaniu zgłoszenia niezwłocznie podejmuje działania zmierzające do potwierdzenia lub wykluczenia wystąpienia choroby zakaźnej. Do jego kompetencji należy m.in.:
- wydanie decyzji administracyjnych nakładających określone obowiązki na hodowcę (np. zakaz przemieszczania zwierząt),
- wprowadzenie środków ochronnych i zapobiegawczych,
- wyznaczenie obszaru zapowietrzonego oraz zagrożonego w drodze aktu prawa miejscowego,
- przeprowadzenie dochodzenia epizootycznego,
- pobieranie i wysyłanie próbek do badań laboratoryjnych,
- sporządzenie oraz aktualizacja spisu wszystkich zwierząt oraz produktów pochodzenia zwierzęcego,
- nadzorowanie wdrażania bioasekuracji w gospodarstwie.
Wójt, burmistrz lub prezydent miasta pełni funkcję pomocniczą – po otrzymaniu informacji o podejrzeniu choroby, niezwłocznie przekazuje ją właściwemu powiatowemu lekarzowi weterynarii. Obowiązek informowania Inspekcji Weterynaryjnej ciąży również na podmiotach świadczących usługi weterynaryjne, które podejrzewają wystąpienie choroby zakaźnej zwierząt objętej obowiązkiem zwalczania.
Na poziomie województwa działania koordynuje wojewódzki lekarz weterynarii, który informuje Głównego Lekarza Weterynarii o podejrzeniu lub potwierdzeniu choroby oraz o zastosowanych środkach. Główny Lekarz Weterynarii z kolei może przekazywać informacje do Komisji Europejskiej oraz innych państw członkowskich, jeżeli sytuacja tego wymaga.
Dochodzenie epizootyczne
Dochodzenie epizootyczne to procedura o kluczowym znaczeniu w systemie zwalczania chorób zakaźnych zwierząt. Jego głównym celem jest nie tylko potwierdzenie lub wykluczenie występowania choroby, ale również szczegółowa analiza warunków, które mogły doprowadzić do jej pojawienia się.
Procedura ta rozpoczyna się od zebrania dokładnych informacji o gospodarstwie, jego strukturze, liczbie i gatunkach zwierząt, a także o ewentualnych ruchach zwierząt w okresie poprzedzającym zgłoszenie. Następnie lekarz weterynarii dokonuje przeglądu dokumentacji weterynaryjnej, historii leczenia, danych z ksiąg rejestracji oraz wszelkich przesłanek epidemiologicznych.
Kolejnym krokiem jest ocena potencjalnych źródeł zakażenia. Uwzględnia się przy tym:
- pochodzenie nowych zwierząt,
- ostatnie przemieszczanie się osób i pojazdów,
- stosowane środki bioasekuracji,
- warunki utrzymania i żywienia zwierząt.
Dochodzenie może obejmować również wywiady z pracownikami gospodarstwa, sąsiadami oraz innymi osobami mogącymi mieć styczność ze zwierzętami lub ich produktami.
Na podstawie zebranych informacji sporządzany jest raport epizootyczny, który zawiera wnioski dotyczące prawdopodobnych przyczyn wystąpienia choroby oraz zalecenia dotyczące dalszych działań prewencyjnych i sanitarnych. Dochodzenie to prowadzi się w trybie uproszczonym, bez konieczności formalnego udziału właściciela gospodarstwa przy każdej czynności – priorytetem jest szybkość i skuteczność działań.
Przykład z gospodarstwa ekologicznego
W 2023 roku w jednym z certyfikowanych gospodarstw ekologicznych w województwie podkarpackim doszło do nagłego padnięcia kilku sztuk bydła mlecznego. Zwierzęta wykazywały objawy neurologiczne oraz znaczne osłabienie, co wzbudziło podejrzenie choroby zakaźnej. Posiadacz gospodarstwa natychmiast zgłosił sytuację do powiatowego lekarza weterynarii. Ze względu na status ekologiczny produkcji, organy kontrolne – zgodnie z Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/625 – zostały zobowiązane do niezwłocznego podjęcia działań kontrolnych z uwzględnieniem zasad bezstronności, kompletności dokumentacji i szybkiej reakcji.
Inspekcja weterynaryjna, we współpracy z jednostką certyfikującą rolnictwo ekologiczne, przeprowadziła szczegółowe dochodzenie epizootyczne. Okazało się, że źródłem zakażenia było siano przywiezione z gospodarstwa nieposiadającego certyfikatu ekologicznego, w którym wcześniej wystąpiły przypadki choroby. W wyniku dochodzenia wdrożono działania naprawcze, a gospodarstwo musiało czasowo zawiesić produkcję ekologiczną i przejść okres ponownej certyfikacji.
Przykład ten pokazuje, jak istotna jest czujność oraz przestrzeganie zasad identyfikowalności i kontroli pochodzenia pasz w gospodarstwach ekologicznych, a także jak ważną rolę pełni współpraca między inspekcjami weterynaryjnymi a jednostkami certyfikującymi.
Wymogi wobec organów kontrolujących produkcję ekologiczną
Zgodnie z przepisami Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/625, organy kontrolne odpowiedzialne za nadzór nad produkcją ekologiczną muszą spełniać szereg wymogów organizacyjnych, kadrowych i proceduralnych. Do najważniejszych z nich należą:
- zapewnienie bezstronności i jakości kontroli urzędowych,
- posiadanie odpowiednich możliwości laboratoryjnych do przeprowadzania analiz,
- zatrudnianie wystarczającej liczby odpowiednio przeszkolonych i doświadczonych pracowników,
- dostęp do dokumentacji i obiektów kontrolowanych podmiotów,
- wdrożenie planów awaryjnych na wypadek sytuacji nadzwyczajnych,
- szkolenie pracowników w zakresie zdrowia zwierząt, identyfikowalności, bioasekuracji i reagowania kryzysowego.
Organy te są również zobowiązane do współpracy z Inspekcją Weterynaryjną oraz do niezwłocznego podejmowania działań w przypadku zgłoszenia podejrzenia choroby zakaźnej u zwierząt w gospodarstwach ekologicznych.
Znaczenie orzecznictwa – wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego
W wyroku z dnia 26 lipca 2024 r. (sygn. I OSK 300/23), Naczelny Sąd Administracyjny podkreślił, że zasadniczym celem dochodzenia epizootycznego jest nie tylko wykrycie źródła choroby i okoliczności jej wystąpienia, ale również zapewnienie bezpieczeństwa publicznego poprzez szybkie podjęcie działań zapobiegawczych. W uzasadnieniu podkreślono, że dochodzenie może być prowadzone bez formalnego udziału właściciela stada, a jego nieobecność lub brak podpisu na protokole nie stanowi przesłanki do uznania postępowania za nieważne.
Sąd przypomniał, że odpowiedzialność administracyjna w zakresie bezpieczeństwa żywności ma charakter obiektywny – wykrycie serotypu Salmonella w stadzie kur niosek skutkuje obowiązkiem podjęcia przez Inspekcję Weterynaryjną działań przewidzianych w ustawie, niezależnie od winy hodowcy. Zasada ta wynika z konstytucyjnej zasady dobra wspólnego (art. 1 Konstytucji RP), która w przypadku kolizji z prawem jednostki do uczestnictwa w postępowaniu administracyjnym ma pierwszeństwo.
Bezpieczeństwo zdrowia zwierząt w gospodarstwach hodowlanych zależy w znacznej mierze od odpowiedzialności hodowców. Szybka reakcja, współpraca z lekarzami weterynarii i znajomość procedur są kluczowe w ograniczaniu skutków potencjalnych ognisk chorób zakaźnych. Każdy dzień zwłoki może oznaczać poważne straty zarówno dla konkretnego gospodarstwa, jak i dla całej branży.
