Joanna Marć-Pieńkowska
Katedra Żywienia Zwierząt i Gospodarki Paszowej
UTP Bydgoszcz
Prawidłowa ochrona zdrowia ptaków odgrywa kluczową rolę w osiąganiu dobrych wyników ekonomicznych. Intensyfikacja chowu gęsi oraz tworzenie hodowli wielkostadnych związane są niestety z występowaniem nowych problemów zdrowotnych u ptaków, mogących przynosić znaczne straty dla producenta oraz hodowcy. Przyczyną padnięć gęsi mogą być choroby bakteryjne (w tym głównie zakażenia Salmonella, Pasteurella, Mycoplasma i E. coli), wirusowe (najgroźniejsza choroba Derzsyego), zakażenia grzybicze oraz inwazje pasożytnicze. Straty dla hodowcy związane są również z występowaniem schorzeń spowodowanych błędami żywieniowymi (na przykład skaza moczanowa).
Choroby bakteryjne
Salmonelloza gęsi – chorobę wywołują drobnoustroje z rodzaju Salmonella (głównie S. typhimurium, S. enteritidis, rzadziej S. anatum). Choć gęsi są wrażliwe w każdym wieku, to jednak najczęściej chorują gąsięta od 1 do 10 tygodnia życia. Okres trwania choroby wynosi od 2-8 dni (u młodszych osobników), do nawet 1-2 miesięcy (u starszych). Źródłem zakażenia mogą być chore ptaki i nosiciele oraz zakażone jaja wylęgowe, pastwiska dla gęsi, kał i zanieczyszczone nim kojce, ściółka, środki transportu oraz zbiorniki wodne. Dodatkowo do zachorowania przysposabiać może brak higieny pomieszczeń, wybiegów, pastwisk, równoczesny i mieszany chów kilku gatunków ptaków, niedobory witaminy A.
Okres inkubacji trwa od 4 do 6 dni, następnie pojawiają się objawy kliniczne. U młodych gęsi występuje śluzowy wypływ z worków spojówkowych, zapalenie spojówek lub kataralny wypływ z otworów nosowych. Ptaki mogą wykonywać nieskoordynowane ruchy kończyn, mogą być senne, mają mniejszy apetyt, ale większe pragnienie, pojawia się biegunka.
U starszych osobników oprócz biegunki występuje ogólne osłabienie oraz duszność. Śmierć zwierząt najczęściej następuje nagle. Śmiertelność jest stosunkowo wysoka – dochodzi do 25%.
Leczenie obejmuje likwidację stada (w przypadku małych stad), stosowanie terapeutyków (leczenie skojarzone – antybiotyki z sulfonamidami o przedłużonym działaniu). Należy pamiętać, by wybiegi i pomieszczenia dokładnie dezynfekować i wybielić wapnem gaszonym. Nawóz organiczny trzeba poddać odkażaniu biotermicznemu lub spalić.
Pastereloza – wywoływana jest przez pałeczkę posocznicy krwotocznej Pasteurella multocida. Jest wysoce zaraźliwą chorobą ptaków o najczęściej ostrym przebiegu, dużej zachorowalności i wysokiej śmiertelności. Występuje głównie w dużych stadach gęsi i ma charakter sezonowy. Ponieważ rozwojowi choroby sprzyjają niska temperatura i wysoka wilgotność najczęściej pojawia się w okresie jesienno-zimowym oraz wczesnowiosennym. Zakażenie następuje przez układ oddechowy i pokarmowy oraz przez uszkodzone powłoki skórne. Wystąpieniu choroby sprzyja niekorzystny mikroklimat – zła wentylacja, znaczne wahania dobowe temperatury i wilgotności oraz nadmierne zagęszczenie ptaków a także niewłaściwa ściółka. Czynnikami usposabiającymi do zachorowania są niedobory witaminy A, stres oraz występowanie innych przewlekłych chorób. Profilaktycznie, w celu zapobiegnięcia zachorowaniu stosuje się szczepionki. Leczenie obejmuje stosowanie odpowiednich antybiotyków. Gdy już wystąpi pastereloza, zaleca się prowadzenie monitoringu serologicznego stada, by zapobiec nawrotom choroby.
Mykoplazmoza – często diagnozowana choroba w wielkostadnych i wielowiekowych fermach drobiu, wywołana przez różne typy mykoplazm. U gęsi mogą występować Mycoplasma anatis i Mycoplasma anseris, wywołując objawy chorobowe układu oddechowego. Objawy kliniczne występują u ptaków od trzeciego tygodnia życia. Zakażenie następuje najczęściej drogą aerogenną poprzez układ oddechowy. Mykoplazmy wnikają do worków powietrznych oraz płuc, następnie przenikają do układu krwionośnego i rozprzestrzeniają się w organizmie. Mykoplazmy mają zdolność do przenoszenia na potomstwo. Ma to olbrzymie znaczenie w szerzeniu się choroby w stadzie. Dodatkowo mykoplazmoza może utrzymywać się w stadzie przez długi czas i może wywoływać duże straty w produkcji. W wielu krajach stosuje się badania przesiewowe- badania serologiczne, pozwalające na eliminację osobników zakażonych. Ponadto wprowadzane zostały, również w Polsce, szczepionki chroniące ptaki przed zakażeniem, co pomogło w dużym stopniu ograniczyć występowanie choroby w stadzie.
Kolibakterioza – wywoływana jest przez pałeczki Escherichia coli. Bakteria ta wchodzi w skład fizjologicznej flory bakteryjnej przewodu pokarmowego i tylko niektóre serotypy E. coli są chorobotwórcze. E. coli może występować w paszy oraz w wodzie. Zachorowaniu na kolibakteriozę sprzyjają uszkodzenia układu oddechowego, w tym worków powietrznych; uszkodzenia układu pokarmowego lub zaburzenia równowagi populacji bakteryjnej przewodu pokarmowego, stres, nadmierne zagęszczenie, nagła zmiana paszy, niekorzystny mikroklimat oraz zarobaczenie stada. Leczenie polega na podawaniu antybiotyków. Niestety w ostatnich latach obserwuje się wzrost oporności szczepów Eschericha coli na antybiotyki, co powoduje, że leczenie jest nieskuteczne. Zmiany chorobowe często są nieswoiste i trudne do diagnozowania. W przypadku podejrzenia wystąpienia kolibakteriozy w stadzie zaleca się przekazanie padłych sztuk do laboratorium, by potwierdzić diagnozę oraz wykonać antybiotykogram celem określenia wrażliwości szczepu Escherichia coli na antybiotyki.
Choroba wirusowa
Choroba Derzsy’ego – jest wywoływana przez wirus należący do rodziny parwowirusów. Wirus namnaża się w zarodkach gęsich, a także w pierwotnych hodowlach komórek przygotowanych z tych zarodków. Największą wrażliwość na zakażenie wykazują jednodniowe gąsięta, wraz z wiekem gęsi wrażliwość zmniejsza się. Okres trwania choroby zależy od jej przebiegu (od 24-48 h w formie ostrej – głównie u młodych gąsiąt nie posiadających przeciwciał matczynych) do kilkunastu dni (w formie przewlekłej o łagodniejszym przebiegu – u gęsi posiadających przeciwciała matczyne). W stadzie choroba trwa około 3 tygodni. Najwyższą śmiertelność notuje się między 10-17 dniem życia ptaków. Jeżeli choroba pojawia się po raz pierwszy w stadzie śmiertelność może sięgać nawet do 90% stada. W następnych latach upadki sięgają 20-30%. Gęsi, które wyzdrowiały są jednak gorzej upierzone, widoczne jest zahamowanie w rozwoju do 8 tygodnia ich życia oraz osiągają mniejszą masę ciała. Zakażenie wirusem następuje przede wszystkim drogą horyzontalną – źródłem zakażenia może być woda i pasza zanieczyszczona kałem chorych ptaków, zainfekowany sprzęt i ściółka. Zakażenie następuje przez przewód pokarmowy. Wirus namnaża się w ścianie jelit, później wnika do krwioobiegu powodując wiremię. Występuje również zakażenie drogą transowarialną na potomstwo. Czynnikiem, który sprzyja zachorowaniu jest przeziębienie zwierząt, transport, stres, brak higieny wychowu oraz złe warunki środowiskowe.
Zwalczanie choroby Derzsy’ego w fermach gęsi jest bardzo trudne, ponieważ parwowirus gęsi (GPV) jest bardzo oporny na działanie eteru i chloroformu oraz względnie oporny na środki dezynfekcyjne takie jak fenol czy formalina. Profilaktyka polega na stworzeniu ptakom jak najlepszych warunków chowu, pielęgnacji oraz izolacji ferm od siebie. Należy przestrzegać zasad prawidłowej dezynfekcji obiektu. W celach profilaktycznych w 1982 roku po raz pierwszy wprowadzono w Polsce powszechne szczepienia ochronne stad reprodukcyjnych gęsi, co znacznie ograniczyło zachorowalność. Gąsięta szczepi się przeciw chorobie Derzsy’ego w 9-14 dnia życia. Wcześniej, w pierwszym dniu życia, zaleca się podanie jednodniowym pisklętom surowicy odpornościowej, co zapewnia gęsiętom odporność do 14 dnia życia, jednak nie zabezpiecza tych ptaków, które zostały zakażone wirusem poprzez jajo.
Zakażenia grzybicze
Aspergiloza – to najczęściej występująca grzybica u gęsi. Od chorych ptaków izoluje się głównie A. fumigatus, rzadziej A. flavus i A. Niger. Jest głównie infekcją układu oddechowego. U gąsiąt aspergiloza występuje w formie ostrej z wysokim odsetkiem śmiertelności w pierwszych dniach życia. U osobników dorosłych dominuje postać chroniczna, która charakteryzuje się zmianami ziarniniowatymi w płucach i workach powietrznych. Do zakażenia najczęściej dochodzi drogą inhalacyjną, przeważnie zimą (rośnie zawartość spor grzyba w powietrzu) i głównie w pomieszczeniach zamkniętych. Leczenie infekcji grzybiczych u ptaków jest poważnym problemem dla lekarzy weterynarii z powodu trudności ze zdiagnozowaniem choroby a następnie z określeniem stadium infekcji oraz z powodu trudności z ustaleniem odpowiednich dawek preparatów leczniczych. Możliwość infekcji jest minimalizowana jeśli przestrzega się rygorystycznie programów dezynfekcyjnych ferm hodowlanych, jednak należy pamiętać, że całkowita eliminacja grzybów ze środowiska bytowania gęsi nie jest możliwa.
Inwazje pasożytnicze
Nicienie – stanowią największą grupę pasożytów występujących u gęsi, a najbardziej powszechnym rodzajem jest Amidostomum anseris, który wywołuje chorobę o nazwie amidostomoza. Do zarażenia dochodzi jajami inwazyjnymi, które mogą znajdować się w ściółce, wilgotnej ziemi, paszy oraz w wodzie. Niestety, zarówno pastwiska jak i pastwisko-wodna hodowla gęsi sprzyja występowaniu i rozprzestrzenianiu się wielu inwazji pasożytniczych. Celem zabezpieczenia przed pasożytami układu pokarmowego gąsięta należy odchowywać w izolacji od gęsi dorosłych. Dodatkowo zwierzęta po raz pierwszy należy odrobaczyć po miesięcznym pobycie na pastwisku i powtórnie po 3-4 tygodniach.
Tasiemce nie są zwykle problemem w produkcji gęsi, gdyż tasiemczyce pojawiają się przede wszystkim u gęsi mających dostęp do naturalnych cieków wodnych. Ptaki zarażają się głównie poprzez zjedzenie oczlików albo ryb z larwami. Gęsi są żywicielem ostatecznym, a pasożyty umiejscawiają się w jelicie cienkim. Najostrzejszy przebieg choroba ma u młodych gęsi zarażonych najbardziej patogennymi tasiemcami i wówczas może powodować znaczną śmiertelność. Objawy to osłabienie, biegunka, niedokrwistość oraz postępujące wychudzenie. Może występować wzmożone pragnienie. Chore ptaki wyraźnie odstają od stada. Mogą pojawiać się objawy ze strony układu nerwowego: utrata równowagi, przewracanie się, niedowład kończyn, przyjmowanie nienaturalnej pozycji. W celu wykrycia członów tasiemca lub jego jaj bada się odchody zwierząt. W leczeniu stosuje się prazikwantel w dawce jednorazowej oraz flubendazol w postaci premiksu leczniczego. Zapobieganie ze względu na powszechne występowanie żywicieli pośrednich jest trudne. Zaleca się regularne profilaktyczne odrobaczania.
Schorzenia spowodowane błędami żywieniowymi
Błędy żywieniowe powodujące schorzenia układu pokarmowego wynikają z niedoboru witamin, soli mineralnych, podawania źle zbilansowanych pasz lub pasz skażonych i zanieczyszczonych. Najczęściej spotykanym schorzeniem spowodowanym błędami żywieniowymi u gęsi jest skaza moczanowa. Pojawia się głównie, gdy mieszanka paszowa ma źle zestawione komponenty (niedobór witaminy A, nadmiar białka, soli kuchennej i soli metali ciężkich). Przegrzanie lub schłodzenie piskląt, zmoczenie puchu i w rezultacie przeziębienie a także niedobór wody, brak ruchu i inne czynniki powodujące zaburzenia pracy nerek prowadzą do zwiększenia w organizmie poziomu kwasu moczowego. W zależności od miejsca odkładania się kwasu moczowego odróżnia się jelitową, nerkową i stawową postać skazy. Ta pierwsza objawia się osowieniem, biegunką, szybkim chudnięciem, często gwałtowną śmiercią. Postać nerkowa charakteryzuje się obrzękiem nerek. Postać stawowa wiąże się z wychudzeniem, utrudnionym poruszaniem się i powolną śmiercią. Zapobieganie i leczenie skazy moczanowej polega na podawaniu zwiększonych ilości witaminy A w diecie. Należy stosować prawidłowe żywienie z dostępem do świeżej wody.
Podsumowując, w trosce o zdrowie gęsi i w celu uzyskiwania wysokich wyników produkcyjnych należy zadbać o odpowiednie warunki chowu, prawidłowe żywienie i zarządzanie fermą, higienę i właściwą dezynfekcję oraz ochronę biologiczną fermy, a także przestrzegać programów szczepień. Postępowanie zgodne z zaleceniami pozwoli zminimalizować ryzyko wystąpienia różnych jednostek chorobowych, które mogą być przyczyną znacznych strat dla hodowców gęsi.
Piśmiennictwo dostępne u autora
