Hodowca Bydła 10/2015

Tadeusz Barowicz, Marek Pieszka, Bogusław Śliwiński; Instytut Zootechniki-PIB w Krakowie

Podstawową zasadą prawidłowego żywienia krów wysokomlecznych jest stabilność składu dawki pokarmowej, gdzie z jednej strony uwzględniany jest jej skład chemiczny, zwłaszcza zawartość skrobi, włókna oraz białka, a z drugiej – jej struktura fizyczna. Struktura fizyczna dawki wywiera wpływ na sposób pobierania paszy przez przeżuwacze. Skarmiając dawki zbyt bogate we włókno musimy liczyć się z wystąpieniem zjawiska sortowania dawki pokarmowej podanej na stole paszowym. Jak więc postępować, by ograniczyć sortowanie przez krowy TMR-u?

Zaloguj się, aby zobaczyć.

Piotr Lisiecki

Wybierając się 10 września 2015 na Akademię Kiszonkową byłem szczerze ciekaw, co zobaczę. Fascynacja techniką rolniczą z lat chłopięcych znów się obudziła, każąc zapomnieć o długiej podróży. Nie uprzedzając faktów mogę tylko napisać – warto było.

Zaloguj się, aby zobaczyć.

Krzysztof Bilik
Instytut Zootechniki PIB, Dział Żywienia Zwierząt i Paszoznawstwa

W stadach bydła mięsnego krowy użytkuje się głównie do odchowu cieląt. Ich wymagania pokarmowe są znacznie mniejsze niż krów ras mlecznych i intensywnie opasanego bydła. Podstawowym zadaniem krowy matki jest bowiem urodzenie raz w roku zdrowego i dobrze rozwiniętego cielęcia oraz zapewnienie mu dostatecznej ilości mleka. Masa ciała i wydajność mleczna dorosłych krów mięsnych będących w średniej kondycji może się wahać od 450-750 kg, a wydajność mleka od 6 do 10 kg dziennie w zależności od rasy. Wydajność mleczna pierwiastek jest o około 20% niższa niż wieloródek. Wskaźniki produkcyjno-ekonomiczne w stadach bydła mięsnego zależą w dużym stopniu od wydajności rozrodczej stada matecznego, właściwego wyboru buhajów do krycia lub inseminacji, mleczności krów matek i ich troskliwości o potomstwo oraz od warunków utrzymania i metod rozrodu.

Wymagania pokarmowe i zalecana kondycja krów-matek

Według norm żywienia przeżuwaczy INRA (1989) zapotrzebowanie bytowe krów mięsnych na energię (w przeliczeniu na kg metabolicznej masy ciała) jest mniejsze o około 15%, a w okresie zasuszenia o około 10% w porównaniu z krowami ras mlecznych, przy podobnym zapotrzebowaniu energetycznym w okresie laktacji. Przy ustalaniu dziennego zapotrzebowania bytowego krów matek ras mięsnych w okresie laktacji, bierze się pod uwagę masę ciała oraz sposób utrzymania w okresie zimowym (Tabela 1).

Tab. 1. Dzienne zapotrzebowanie bytowe krówmatek w średniej kondycji utrzymywanych w okresie zimowymna uwięzi w zależności odmasy ciała oraz dodatkowe zapotrzebowanie na składniki pokarmowe w okresie ciąży (INRA, 1989)

Wartość zapotrzebowania bytowego krów o tej samej masie ciała utrzymywanych w oborze wolno-wybiegowej jest większa o około 10% (tj. 0,5 JPM/dzień), a przy utrzymaniu naturalnym (na wolnym powietrzu) o około 20% (tj. 1 JPM/dzień) w porównaniu z zapotrzebowaniem bytowym krów utrzymywanych i żywionych w okresie zimowym w oborze uwięziowej.
Zapotrzebowanie na składniki pokarmowe i związany z tym poziom żywienia krów matek ras mięsnych wiąże się ściśle z sezonem ocieleń, stanem fizjologicznym i kondycją na początku okresu zimowego (Tabela 2).

Tab. 2. Dzienne zapotrzebowanie na energię (JPM), białko (BTJ) oraz zdolność pobrania paszy w (JWB) dla krowymatki rasy limousine¹, przy ocieleniach późno-zimowych (INRA, 1989)

Największe wymagania pokarmowe mają krowy mięsne w okresie krycia (rozrodu), pośrednie w środkowym (4-7 miesiąca), a najmniejsze w późnym (od 8 miesiąca do zasuszenia) okresie laktacji. Przy ocieleniach późnozimowych (styczeń-luty) i wczesnowiosennych (marzec-kwiecień) okres krycia odbywa się na pastwisku, które zapewnia krowom wysoki poziom żywienia, sprzyjający szybkiemu pojawieniu się rui i wysokiej płodności. W tych przypadkach poziom żywienia zimowego może być niższy, a kondycja krów przed wypędzeniem na pastwisko mniejsza (ok. 2 pkt.). Natomiast przy ocieleniach jesienno-zimowych (listopad-grudzień) okres krycia rozpoczyna się przed wypędzeniem krów na pastwisko i dlatego ich kondycja powinna być wyższa (ok. 2,5 pkt.). Kondycję krów mięsnych ocenia się zwykle w 5-punktowej skali (BCS). Oceny wynoszące poniżej 2,0 pkt. oznaczają kondycję słabą, 2,0-3,0 pkt. – średnią, a powyżej 3 pkt. – kondycję dobrą. Badania i obserwacje praktyczne wykazały, że masa ciała krów matek nie powinna się zmieniać w ciągu roku więcej niż o 20 – 25%. Znając przeciętną masę ciała cielęcia przy urodzeniu, można w przybliżeniu oszacować straty masy ciała krów przy wycieleniu, posługując się odpowiednim wzorem: (masa ciała cielęcia (kg) x 1,3 – 1,7). Krowy cielące się w okresie zimowym mają największą masę ciała przed porodem, a najmniejszą tuż po wypędzeniu na pastwisko. Największe ubytki masy ciała występują przy wycieleniu oraz wraz ze zmianą zawartości przewodu pokarmowego, głównie żwacza.

Występujące nieraz krótkotrwałe niedożywienie dorosłych krów w okresie późnej ciąży nie wpływa ujemnie na osłabienie przeżywalności cielęcia po wycieleniu oraz zmniejszenie wydajności mlecznej matki w czasie laktacji. U dobrze wyrośniętych krów matek masa ciała urodzonych cieląt może ulec obniżeniu, wówczas gdy krowy utracą masę ciała w ostatnim trymestrze ciąży lub gdy urodzą się bliźniaki. Należy jednak pamiętać, że utrzymujące się przez dłuższy okres czasu znaczne niedożywienie energetyczne i białkowe krów w okresie późnej ciąży, może przyczynić się do obniżenia wydajności mlecznej krów matek oraz pogorszenia jakości siary i mleka. W takich przypadkach może równocześnie dochodzić do obniżenia masy ciała cieląt przy urodzeniu oraz ich przeżywalność i tempa wzrostu. Wynika to nie tylko z niższej żywotności noworodków, ale również z częstszych w takich przypadkach komplikacji przy porodzie i gorszej opieki matki nad cielęciem. Bezpośrednim skutkiem niedożywienia krów matek w okresie późnej ciąży jest również opóźnienie w zapłodnieniu i obniżenie skuteczności krycia. Tak więc odpowiednie w stosunku do zapotrzebowania pokarmowego żywienie oraz ocena kondycji ciała krów przed wycieleniem odgrywa istotną rolę w rozrodzie krów mięsnych z tego powodu, że może mieć wpływ na termin wystąpienia pierwszej rui po porodzie, chociaż z reguły cykliczność występowania rui u bydła mięsnego jest dobra.

Jałówki po zacieleniu powinny być żywione na takim poziomie, aby po wycieleniu były w dobrej kondycji. Wymagania pokarmowe jałówek w ostatnich trzech miesiącach ciąży są stosunkowo wysokie, a dawka pokarmowa powinna odpowiadać dawce dla krów w początkowym okresie ciąży, przy wydajności 4 kg mleka/dzień. Ze szczególną starannością należy żywić jałówki-pierwiastki wycielone w drugim roku życia – jeszcze rosnące. Zaniedbania żywieniowe w tym okresie mogą się bowiem przyczynić do obniżenia masy ciała i żywotności cieląt po urodzeniu oraz gwałtownego zmniejszenia wydajności mlecznej i opóźnienia zapłodnienia. Wiąże się to ze zwiększonym zapotrzebowaniem jałówek na składniki pokarmowe kierowane zarówno na potrzeby bytowe, jak i dalszy ich wzrost, produkcję mleka oraz zapoczątkowanie nowej ciąży. Z tych względów poziom energii w dawce pokarmowej dla pierwiastek powinien nie tylko zaspokoić ich potrzeby bytowe, ale również zapewnić przyrost masy ciała w granicach około 300 g na dzień. Jałówki wycielone w drugim roku życia powinny więc w okresie karmienia cieląt otrzymywać dawkę pokarmową o wyższej zawartości energii netto (o ok. 1 JPM) w porównaniu z jałówkami cielącymi się w trzecim roku życia.

Zasady żywienia krów matek i przykładowe dawki pokarmowe

Przez większość miesięcy w ciągu roku krowy matki żywi się prawie wyłącznie paszami objętościowymi: w zimie kiszonką, sianem i słomą, natomiast w okresie letnim na pastwisku. Pasze objętościowe dobrej jakości, wraz z ewentualnym dodatkiem niewielkiej ilości paszy treściwej (zbożowej lub wysokobiałkowej) powinny być pozostawione na okres rozrodu, kiedy to krowy mają najwyższe potrzeby pokarmowe, natomiast pasze gorszej jakości powinno się skarmiać w okresach niskiego zapotrzebowania (np. na początku zasuszania). W żywieniu krów mięsnych przyjmuje się zasadę, że pasze objętościowe dobrej jakości powinny pokryć zapotrzebowanie krów na energię. W zależności jednak od udziału energii oraz ilości i rodzaju białka w paszy objętościowej, może zachodzić konieczność dodatku paszy treściwej w celu pokrycia zapotrzebowania na te składniki. Ilość i rodzaj pasz treściwych w dawce pokarmowej (ziarno zbóż, śruty poekstrakcyjne: rzepakowa, sojowa, nasiona roślin motylkowatych gruboziarnistych), ustala się w zależności od udziału białka i energii w paszy objętościowej. Ważną rolę w żywieniu bydła mięsnego odgrywają również składniki mineralne. W celu pokrycia zapotrzebowania na makro i mikroelementy zaleca się stosować zarówno przemysłowe mieszanki mineralne (w lecie koniecznie z dodatkiem magnezu) oraz lizawki solne z mikroelementami. W okresie późnej ciąży oraz we wczesnym okresie laktacji, należy również stosować dodatek witaminy A (40 000 j. m./dzień). Oznaką niedoboru tej witaminy w stadzie krów matek może być obniżona płodność lub mniejsza liczba odchowanych cieląt w przeliczeniu na krowę oraz kłopoty z zajściem w ciążę. Prawidłowy stosunek wapnia do fosforu w dawkach pokarmowych dla krów mięsnych powinien wynosić 1:1, a dla młodzieży rosnącej 2,5:1. Mieszanki mineralne powinny zawierać odpowiedni poziom soli (najlepiej jodowanej). Bydło żywione dawkami pokarmowymi z niedoborem soli zjada kurz, pije mocz, oblizuje różne przedmioty, aby wyrównać niedobory tego składnika w organizmie. Dzienne zapotrzebowanie bydła mięsnego na sód wynosi 0,1%, a na sól pastewną – 0,25% suchej masy dziennej dawki pokarmowej. W okresie laktacji krowy mięsne potrzebują również około 20 g magnezu/dzień, aby zachować wymagany poziom tego pierwiastka we krwi. W okresie letnim, w razie wystąpienia zagrożenia tężyczką pastwiskową, krowy powinny otrzymywać dziennie po około 57 g tlenku magnezu. Dobre rezultaty daje również opylanie pastwiska tlenkiem magnezu. Stosując mieszankę mineralną zawierającą w swoim składzie 75% soli pastewnej i 25% tlenku magnezu, dostarczamy krowom mięsnym wystarczającą ilość makro i mikroelementów oraz magnezu.

W tabeli 3 przedstawiono przykładowe dawki pokarmowe dla krów matek rasy limousine w okresie zimowym.

Tab. 3. Przykładowe dawki pokarmowe dla stada krówmamek rasy limousine¹ w okresie zimowym (IZ PIB INRA, 2009)

Cykle produkcyjne w stadach bydła mięsnego

Dla zapewnienia dobrej wydajności rozrodczej w stadach krów mięsnych, niezmiernie ważna jest znajomość poszczególnych faz cyklu produkcyjnego wyznaczanego terminem kryć, porodów i odsadzania cieląt od krów matek po zakończonym sezonie pastwiskowym. Z wielu doświadczeń i obserwacji praktycznych wynika, że skrócenie czasu trwania tych kolejnych faz cyklu produkcyjnego, sprzyja lepszej organizacji pracy, właściwszemu nadzorowi nad zwierzętami i lepszemu wykorzystaniu pastwiska (Dobicki i Szulc, 1998).

W warunkach polskich wyróżnia się trzy główne modele produkcji, uzależnione od sezonu (pory roku) cielenia się krów i jałówek: I – zimowy (styczeń-luty), II – wiosenny (marzec-kwiecień) i letni (maj-czerwiec). Zakłada się, aby w prawidłowym cyklu produkcyjnym, sezon krycia i porodów w kolejnych latach nie przekraczał okresu 3 miesięcy. Wyboru odpowiedniego modelu produkcyjnego dokonuje się najczęściej przed podjęciem decyzji o rozpoczęciu chowu bydła mięsnego, biorąc pod uwagę takie czynniki jak: wielkość bazy paszowej gospodarstwa, stan pomieszczeń inwentarskich oraz możliwość nadzoru i obsługi zwierząt w kolejnych fazach cyklu produkcyjnego. W klasycznym modelu chowu bydła mięsnego, jałówki przeznaczone na krowy matki, powinno się kierować do krycia w wieku 15 miesięcy (z wyjątkiem ras późno dojrzewających), gdyż wtedy ocielenia następują w wieku dwóch lat, a cały cykl produkcyjny trwa 3 lata (Tabela 4). W praktyce należy się jednak liczyć z możliwością pewnego wydłużenie czasu trwania poszczególnych faz cyklu produkcyjnego u pewnej grupy krów lub jałówek.Tab. 4. Modele produkcyjne bydłamięsnego w 3 letnimcyklu produkcyjnym(Dobicki, 1994)

Zarówno w okresie zimowym, jak i wczesnowiosennym (I i II model produkcji) krowy cielą się w oborze, przed rozpoczęciem sezonu pastwiskowego. Wymaga to zapewnienia odpowiedniej ilości pomieszczeń dla cielących się krów i ich cieląt oraz paszy, słomy ściołowej i obsługi. Do zalet zimowych i wczesnowiosennych ocieleń krów należy zaliczyć lepsze przygotowanie cieląt do wypasu na pastwisku. Umożliwia to uzyskanie wyższych przyrostów masy ciała w sezonie pastwiskowym, a w efekcie wyższej produkcji mięsa z całego stada, oraz wyższej wydajności mleka od matek. Wycielenia letnie (III model produkcji) pozwalają natomiast na uzyskanie najprostszego organizacyjnie i najtańszego w nakładach modelu produkcji. Jednakże urodzone o tej porze roku cielęta, tylko w niewielkim stopniu korzystają z pastwiska i dlatego ich przyrost masy ciała w początkowym okresie pasienia pochodzi głównie z mleka wypijanego od matek.

Metody rozrodu w stadach bydła mięsnego

Terminowe zapłodnienie jałówek i krów jest podstawą rytmicznej produkcji żywca wołowego w stadach mięsnych. Ze względów ekonomicznych i organizacyjnych, w większości stad mięsnych utrzymywana jest sezonowość krycia i ocieleń, które powtarzają się, co około 12 miesięcy. Bydło zalicza się do zwierząt poliestralnych i w praktyce istnieje możliwość rozrodu w każdej porze roku, w której rozpoczyna się sezon krycia. Obserwacje praktyczne wykazały jednak, że rozród najkorzystniej jest rozpocząć w połowie wiosny, kiedy to krowy i jałówki łatwiej wchodzą w ruję, a wycielenia przypadają na najkorzystniejsze miesiące do odchowu cieląt (Dobicki i Szulc, 1998).

Wybór metody rozrodu zależy od sezonu krycia oraz możliwości jej zastosowania w określonych warunkach utrzymania pastwiskowego lub alkierzowego. Do skutecznego zacielenia krów w stadach mięsnych może być stosowana każda metoda rozrodu (krycie naturalne, inseminacja), jeżeli czynności związane z wykrywaniem rui (ewentualnie jej synchronizacją) oraz zapewnieniem odpowiedniej liczby buhajów rozpłodowych w stosunku do liczby krów i jałówek w stadzie, będą przeprowadzone właściwie. O efektywności stosowanej metody rozrodu najlepiej świadczy wskaźnik ocieleń (WO), wyrażający stosunek liczby urodzonych cieląt do liczby wszystkich krów w stadzie x 100, który nie powinien być niższy niż 85-90%. Ważnym wskaźnikiem efektywności rozrodu jest również tzw. indeks odchowu cieląt, wyrażający stosunek masy ciała cieląt odsadzonych od matek do masy ciała matek w stadzie x 100, który nie powinien być niższy jak 50% (Reklewski i in. 1996). Powszechnie stosowaną miarą oceny wydajności rozrodczej krów mięsnych jest wskaźnik zacieleń (WZ), wyrażający stosunek liczby krów cielnych do średnio-rocznego stanu krów x 100, który powinien wynosić około 95% (Dobicki i Szulc, 1998). Podstawą obliczenia wartości tego wskaźnika dla stada mięsnego jest uznanie krowy za zacieloną po zakończeniu sezonu krycia, niezależnie od dalszego przebiegu ciąży, gdyż jej rezultat będzie ujęty we wskaźniku PCO – określającym wskaźnik produkcji cieląt odsadzonych (PCO = liczba cieląt odsadzonych/liczby krów objętych kryciem w poprzednim sezonie x 100). Przyjmuje się, że wynik chowu bydła w stadach mięsnych jest zadawalający wówczas, jeżeli wartość tego wskaźnika wynosi nie mniej niż 85%. Stosuje się go przy końcowej ocenie uzyskanych wyników w całym cyklu produkcyjnym, obejmującym łączną ilość: krów zacielonych, wycielonych i odchowanych cieląt (Dobicki i Szulc, 1998).

Z wielu badań i obserwacji praktycznych wynika, że wskaźnik zacieleń jest relatywny do kondycji krów i jałówek w momencie krycia oraz zmian masy ciała między wycieleniem a pokryciem. Przy wycieleniach zimowych (grudzień-luty), sezon krycia rozpoczyna się przed wypędzeniem zwierząt na pastwisko. Przeznaczone do krycia krowy powinny mieć wówczas kondycję w granicach 2,5-3,0 pkt. (w 5-punktowej skali BCS) i jakiekolwiek niedożywienie w tym okresie jest niedopuszczalne. Krowy będące w takiej kondycji nie reagują spadkiem zdolności reprodukcyjnej. Przy wycieleniach wiosennych (marzec-kwiecień), sezon krycia odbywa się w czasie przebywania krów na pastwisku, które powinno zapewnić im wysoki poziom żywienia, sprzyjający szybkiemu pojawianiu się rui i wysokiej płodności. W tym przypadku poziom żywienia zimowego może być niższy, a kondycja krów przed wypędzeniem na pastwisko może być również nieco niższa (około 2,0 pkt.), gdyż wiosenny niedobór energii w stosunku do białka w dawce pokarmowej w okresie pastwiskowania, nie wpływa ujemnie na reprodukcję. Przy wycieleniach letnich (na 2-3 miesiące przed zakończeniem pasienia), sezon krycia rozpoczyna się często na pastwisku, a kończy w okresie wczesnej zimy – w oborze. Krowy w tym czasie powinny być w dobrej (3,0 pkt.) lub średniej (2,5 pkt.) kondycji, natomiast w słabszej kondycji (2,0 pkt.) – po zapłodnieniu i wypędzeniu na pastwisko.

Krycie naturalne

Krycie krów buhajami jest metodą powszechnie zalecaną i stosowaną w stadach bydła mięsnego. Ze względu na to, że uzyskiwane wyniki produkcyjno-ekonomiczne zależą w dużym stopniu od właściwego wyboru buhajów używanych do krycia, powinny one zawsze posiadać odpowiednią dokumentację hodowlaną i aktualne badania weterynaryjne. Chociaż potomstwo dziedziczy cechy w równym stopniu po matce i ojcu, to jednak właśnie ojciec wywiera dominujący wpływ genetyczny na uzyskiwane rezultaty produkcyjne, typ zwierząt i ich dziedziczne właściwości, w wyniku pozostawienia wielokrotnie większej liczby potomstwa, niż matka.

Buhaje rozpłodowe można używać do krycia wolnego lub krycia haremowego. Krycie wolne stosowane jest zazwyczaj w stadach użytkowych, natomiast krycie haremowe w stadach hodowlanych lub też w hodowlanej części stada mięsnego, gdyż potomstwo z takich kojarzeń ma znane pochodzenie. W przypadku stosowania krycia wolnego, w zależności od wielkości stada, używa się do rozpłodu jednego lub kilka buhajów, które trzymane są ze stadem krów i jałówek. Buhaje używane do krycia wolnego pozostają najczęściej w stadzie przez dwa lata. Należy jednak nadmienić, że przy używaniu do rozpłodu w jednym stadzie dwóch buhajów w podobnym wieku i o podobnej masie ciała, dochodzi często do rywalizacji i wzajemnego przeszkadzania sobie w kryciu lub wzajemnej adoracji, w wyniku tego ulega obniżeniu skuteczność zacielenia. Przy stosowaniu krycia wolnego w dużych stadach bydła mięsnego, najlepsze wyniki zacielenia na pastwisku, uzyskuje się przy jednoczesnym używaniu trzech lub większej ilości buhajów, w proporcji 20-25 krów lub jałówek na jednego buhaja (Dobicki i Szulc, 1998).

Przy kryciu haremowym na jednego buhaja rozpłodowego powinno przypadać do krycia około 25-30 krów lub jałówek. Krycie sposobem haremowym można również stosować w niektórych komercyjnych stadach mięsnych. W przypadku, gdy krowy utrzymywane są na stanowiskach uwięziowych, stosuje się najczęściej krycie dozorowane (tzw. krycie z ręki. W tym przypadku buhaja doprowadza się do krycia krowy lub jałówki na wydzielone stanowiska kopulacjne.

Sztuczne unasienianie

Ta metoda rozrodu stosowana jest najczęściej w stadach hodowlanych, bo stwarza możliwość kojarzenia indywidualnych par rodzicielskich i bezpośredniego przeniesienia do własnego stada odpowiednich założeń genetycznych z czołowych ośrodków hodowlanych danej rasy. Unasienianie krów mięsnych nasieniem buhajów mięsnych stosuje się również w gospodarstwach rozpoczynających mięsny kierunek użytkowania bydła lub w gospodarstwach o małej obsadzie krów mięsnych, w których trzymanie buhaja byłoby nieopłacalne. Ta metoda rozrodu jest też stosowana w większych stadach użytkowych, po wcześniejszej synchronizacji rui. Unasienianie krów lub jałówek nasieniem buhajów mięsnych, stosuje się również w użytkowych oborach krów mlecznych w cyklu zamkniętym, które równolegle z mlecznym kierunkiem produkcji, prowadzą także krzyżowanie towarowe, w celu produkcji żywca wołowego lub cielęcego. Uzyskane z takiego krzyżowania potomstwo męskie przeznacza się do opasania, natomiast potomstwo żeńskie odchowuje się jako „razówki”, które po urodzeniu i odchowaniu cielęcia (pochodzącego także po buhaju mięsnym) – zostają również opasane.

W fermach bydła mięsnego dostarczających na rynek duże ilości opasów lub zwierząt do opasania, zaleca się stosowanie synchronizacji rui i inseminacji. Daje to bowiem możliwość uzyskiwania w określonym czasie wyrównanych pod względem wieku i masy ciała stawek zwierząt, stosownie do wymagań odbiorcy. Dotychczasowe badania i obserwacje praktyczne wykazały, że w wyniku pierwszego zabiegu unasieniania po synchronizacji rui, można spodziewać się skuteczności zacieleń krów w granicach około 55% (Dobicki i Szulc, 1998). W celu poprawienia wyników rozrodu zaleca się po pierwszym zabiegu unasieniania stosować krycie naturalne, używając jednego buhaja na 30-40 krów lub jałówek w kolejnych rujach.

Cechy reprodukcyjne i macierzyńskie krów matek ras mięsnych

Rozmnażanie zwierząt gospodarskich jest podstawowym warunkiem ich hodowli i opłacalnej produkcji. Dobre wyniki w rozrodzie bydła mięsnego można osiągnąć poprzez krycie lub unasienianie krów buhajami o odpowiedniej wartości hodowlanej i użytkowej, prawidłowe żywienie i utrzymanie zwierząt oraz odpowiednią ich pielęgnację i profilaktykę zdrowotną. Popęd płciowy u bydła zwany rują (latowaniem, bydleniem, gonieniem) trwa krótko (zaledwie 1-2 dni) i pod koniec tego okresu krowa lub jałówka powinna być kryta lub unasieniona. Po ustaniu objawów rui, następuje kilkanaście dni spokoju płciowego, w którym to okresie samica nie przejawia żadnych objawów pobudzenia płciowego. Okres trwania rui i okres międzyrujowy tworzą cykl rujowy, którego długość u bydła wynosi około 21 dni (chociaż u poszczególnych osobników mogą występować wahania indywidualne od 18 do 24 dni). Regularność przebiegu cyklu rujowego zależy od prawidłowego wydzielania hormonów przez gruczoły wydzielania wewnętrznego (przysadkę mózgową i jajniki). W wyniku zachodzących procesów, podczas rui można zaobserwować zmiany w zachowaniu się krowy (latowanie się), jak i zmiany w narządach rozrodczych (obrzęk warg sromowych, przekrwienie w pochwie i przedsionku, wypływ śluzu, rozwarcie się kanału szyjki macicznej). Te objawy rui nasilają się stopniowo, a potem zanikają. Większość krów wykazuje zewnętrzne objawy rui przez 12-18 godzin. Zewnętrzne objawy rui występują z różnym nasileniem u poszczególnych krów i jałowic, dlatego nie w każdej rui i nie u każdej krowy lub jałówki dają się one jednakowo prześledzić. Widoczne zmiany rujowe w narządach rodnych rozpoczynają się zwykle już na 12-24 godziny przed wystąpieniem zewnętrznych objawów, co przejawia się pokryciem błony śluzowej przedsionka pochwy przeźroczystą śluzowatą i szklistą wydzieliną. Spotykana nieraz u niektórych krów, a zwłaszcza jałówek krew w śluzie rujowym, świadczy tylko o nadmiernym przekrwieniu narządów rodnych i zwierzęta takie traktować należy normalnie.

Termin krycia lub unasieniania

Wybór właściwego czasu krycia lub unasieniania jest zasadniczym warunkiem skutecznego zapłodnienia krowy lub jałówki przy kryciu dozorowanym lub inseminacji. Obserwacje praktyczne wykazały, że najkorzystniejszy czas krycia przypada na drugą połowę okresu przejawiania zewnętrznych objawów rui, czyli najwcześniej 10 lub 12 godzin, a najpóźniej 18 godzin od początku rui. Przy kryciu lub unasienianiu jałówek należy pamiętać, że powinno się je zacielić po osiągnięciu przez nie odpowiedniego wzrostu i masy ciała, co następuje zwykle w wieku 15-18 miesięcy, w zależności od rasy. Równocześnie należy pamiętać, że opóźnienie czasu pierwszego krycia lub unasieniania ponad 24 miesiąc życia jałówki nie jest korzystne, ponieważ podnosi koszty chowu i może przyczynić się do trudności w zacieleniu. Jałówki w wieku 12-14 miesięcy powinny być stale obserwowane czy przejawiają ruję. O ile u jałówek w wieku 18 miesięcy nie zauważono rui ani razu, to zachodzi podejrzenie wrodzonych zmian w narządach rozrodczych (niedorozwój jajników lub macicy) i należy taką sztukę skierować do badania przez lekarza weterynarii. Krowy lub jałówki powtarzające ruję po unasienianiu lub kryciu można unasieniać trzykrotnie. Jeżeli po trzecim zabiegu nie zacielą się, to należy zaniechać dalszych zabiegów i daną sztukę skierować do lekarza weterynarii.

Dojrzałość płciowa i hodowlana jałówek

Pierwsze ruje występują u jałówek zwykle w wieku 8 do 10 miesięcy lub wcześniej i od tego wieku powtarzają się regularne cykle rujowe. Jest to wiek, w którym jałówka osiąga dojrzałość płciową. W tym wieku jałówki nie należy jednak kryć lub unasieniać, ponieważ znajduje się ona w okresie wzrostu, a zacielenie i ciąża odbija się niekorzystnie na jej dalszym rozwoju i wynikach odchowu cieląt. Natomiast zbyt późne krycie jałówek obniża wyraźnie wskaźnik zapłodnień (Pogorzelska i in. 1998).

Jałówki można kryć lub unasieniać wówczas, gdy osiągną dojrzałość hodowlaną i masę ciała odpowiednią dla danej rasy (około 2/3 dorosłej krowy). Jałówki zakwalifikowane do ras wcześnie i średnio-wcześnie dojrzewających, uzyskują dojrzałość hodowlaną w wieku 15-16 miesięcy, a ras późno-dojrzewających – w wieku 18-20 miesięcy życia.

Ze względów organizacyjnych dopuszczenie jałówek do rozrodu musi przypaść na czas trwania sezonu krycia w stadzie. Gdy część jałówek wskutek słabego żywienia nie osiągnie jednak wymaganego stopnia rozwoju (odpowiedniej dla danej rasy wyrostowości i masy ciała), to ze względu na potrzeby remontu lub powiększenia stada może się okazać konieczne skierowanie ich do rozrodu dopiero w następnym roku (Dobicki, 1996).

Płodność

Pod pojęciem płodności rozumiemy zdolność rozmnażania się zwierząt, wyrażoną płodnymi kojarzeniami i żywo urodzonym potomstwem. Z wielu obserwacji praktycznych wynika, że w dobrze prowadzonych stadach mięsnych, po pierwszym kryciu lub unasienianiu zachodzi w ciążę około lub ponad 65% krów i jałówek, a pozostałe zacielają się zwykle w drugiej i trzeciej rui. O płodności krowy świadczy regularność ocieleń, wyrażona urodzeniem jeden raz w roku (co około 12 miesięcy) zdrowego cielęcia. Miarą regularności ocieleń jest tzw. wskaźnik okresu międzywycieleniowego (OMW), natomiast miarą płodności w stadzie krów mięsnych – wskaźnik zacieleń (WZ).

Przebieg porodu

W stadach bydła mięsnego do oceny przebiegu porodu ustalona została (na podstawie regulaminu oceny wartości użytkowej, 2005) odpowiednia gradacja, wyrażona następującym kodem: N – poród normalny, odbyty siłami natury, bez pomocy człowieka; T – poród trudny, przy pomocy człowieka; S – poród skomplikowany, z interwencją lekarza weterynarii; C – poród ciężki, powodujący uszkodzenie krowy lub cielęcia. Posługiwanie się kodem nie zwalnia jednak hodowcy i lekarza weterynarii od opisania występujących powikłań i podania masy ciała cielęcia oraz nazwy i numeru ojca, po jakim ciele pochodziło. Nie zawsze jednak trudne porody leżą po stronie krowy i są spowodowane brakiem cechy łatwego rodzenia.

W wielu badaniach wykazano, że na łatwość rodzenia wpływa kondycja krowy przed wycieleniem, wynikająca z poziomu zastosowanego żywienia w tym okresie. Według zgodnej opinii hodowców wynika, że krowy (jałówki) przed wycieleniem powinny cechować się kondycją umiarkowaną, ocenioną w 5-punktowej skali BCS na 3 punkty. Krowy, a zwłaszcza jałowice będące w zbyt dobrej kondycji (4-4,5 punkta) miewają zazwyczaj trudne lub nawet ciężkie porody.

Mleczność i opiekuńczość matki

Od mleczności krów mięsnych zależą wyniki odchowu cieląt. W niektórych stadach mleczność matki oszacowuje się na podstawie masy ciała cielęcia w 120 dniu życia. Powszechnie stosowaną w stadach hodowlanych miarą mleczności jest masa ciała cielęcia przy odsadzeniu. Stwierdzono bowiem wysoką współzależność między mlecznością matek a przyrostami dziennymi ich potomstwa (Pogorzelska i in. 1998). Nie jest to jednak metoda ścisła, gdyż cielę może ssać nie tylko swoją matkę. Do oszacowania mleczności krów matek ras mięsnych używa się w praktyce tzw. modelu wskaźnika wydajności mlecznej krowy matki – OMM (₂₁₀), opracowanego przez Dobickiego (1994). Posługując się tym wskaźnikiem można oszacować mleczność matki na podstawie masy ciała cielęcia przy odsadzeniu zakładając, że wypija ono na 1 kg przyrostu masy ciała – 10 litrów mleka matki w pierwszych 3 miesiącach życia, a 9, 8 i 7 litrów mleka – w następnych miesiącach odchowu, stosując następujący wzór:

OMM₂₁₀ = McOds (kg) x 1700/ wiek cielęcia (dni);

gdzie: OMM₂₁₀ – oszacowana mleczność matki, McOds (kg) – masa ciała cielęcia przy odsadzeniu.

Opiekuńczość krów matek jest na ogół cechą uwarunkowaną genetycznie, która nie poddaje się ocenie zobiektyzowanej, a jedynie opisowej i dlatego hodowcy bydła mięsnego przypisują przejawianie się silniejszych lub słabszych instynktów macierzyńskich poszczególnym rasom, a nie poszczególnym krowom. Krowy zakwalifikowane do ras posiadających atawistyczne cechy silnego instynktu macierzyńskiego (m.in. Simental, Hereford, Salers) wyróżniają się na ogół lepszą opiekuńczością niż inne rasy mięsne (Żukowski, 2006).

Cechy funkcjonalne zwierzęcia

Spośród ocenianych cech funkcjonalnych długowieczność krów matek jest zespołem cech obejmujących głównie cechy reprodukcyjne tj. płodność, przeżywalność zarodków i łatwość rodzenia. Z innych cech funkcjonalnych warunkujących długowieczność, duże znaczenie posiada również odporność i zdrowotność zwierząt. Do długowieczności krów przyczynia się również mocna budowa nóg, w tym racic. Jeżeli w okresie długoletniego użytkowania krowy mięsnej nie nastąpiło jej wybrakowanie z określonych powodów zdrowotnych i innych przyczyn losowych, to najczęściej jest ona usuwana ze stada dopiero wówczas, gdy z wiekiem staje się niepłodna (Wierzbowski i Żukowski, 2006). Długowieczność określa się najczęściej liczbą lat użytkowania od pierwszego ocielenia do wybrakowania lub (mniej dokładnie) długością lat życia krowy. W praktyce hodowlanej dąży się do tego, aby krowy ras mięsnych były użytkowane przez co najmniej 6 lat czyli do około 9 lat życia krowy (Żukowski, 2006). Osiągnięcie takiej długowieczności obniża indeks rotacji stada (RS), czyli coroczne brakowanie do około 17% przeciętnego stanu krów. W praktyce przekłada się to na opłacalność chowu, poprzez zmniejszenie odnowienia (remontu) stada drogą wprowadzania własnych lub zakupionych jałówek cielnych. Zmniejszenie ich liczby do odnowienia stada zmniejsza zarazem koszty produkcji a zwiększa sprzedaż materiału hodowlanego lub żywca wołowego (Wierzbowski i Żukowski, 2006).

Profilaktyka zdrowotna w stadach bydła mięsnego

Ważną rolę w chowie bydła mięsnego odgrywa okresowe odrobaczanie zwierząt w celu zapobiegania przewlekłym chorobom, spowodowanym głównie przez robaczyce żołądkowo-jelitowe i płucne. Szczególnie podatne są na nie cielęta, zarówno ssące jak i starsze. Krowy dorosłe są odporne na robaczycę płucna i żołądkową, natomiast motylica wątrobowa może być poważnym problemem na fermach krów mamek pasących się na podmokłych i zabagnionych terenach. Dużym problemem w stadzie krów mamek jest również ostra biegunka cieląt, która w szczególności w dużym nasileniu występuje w stadach krów cielących się w pomieszczeniach zamkniętych. Może ona być przyczyną nawet 47% upadków cieląt między urodzeniem a odsadzeniem. Biegunki na ogół nie stanowią natomiast dużego problemu w stadach tych krów mamek, które cielą się poza pomieszczeniami inwentarskimi. Dla zminimalizowania występowania biegunek u cieląt należy im zapewnić pobranie siary w ilości około 2,5 litra w 1 godzinie po urodzeniu. Ze względu jednak na fakt, że około 15% cieląt ssących nie pobiera wystarczającej ilości siary od swoich matek, dlatego też powinno się im zapewnić bezpośrednio po urodzeniu pomoc przy pierwszej próbie ssania matek.

W podsumowaniu można stwierdzić, że efektywność chowu stada krów matek ras mięsnych w dużym stopniu zależy od wydajności rozrodczej stada i liczby odchowywanych w ciągu roku cieląt w przeliczeniu na 1 krowę. Dlatego długowieczność i dobra płodność krów i buhajów używanych do krycia oraz odpowiedni wychów i użytkowanie rozrodcze jałówek przeznaczonych do odnowienia podstawowego stada krów mamek, odgrywają dużą rolę w racjonalnym chowie bydła mięsnego w cyklu zamkniętym. Właściwa z ekonomicznego i produkcyjnego punktu widzenia organizacja bazy paszowej, zwłaszcza w okresie żywienia pastwiskowego i odpowiednio dobrane dawki pokarmowe pod względem energii i białka oraz składników mineralnych na okres żywienia zimowego, mają istotne znaczenie w zwiększeniu efektywności żywieniowej w stadach bydła mięsnego.

Ten artykuł pochodzi z magazynu Hodowca Bydła 10/2015

Kup prenumeratę

Wojciech Neja

Zakład Hodowli Bydła, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy

Zapalenie gruczołu mlekowego (mastitis) jest obronną reakcją organizmu na szkodliwy czynnik, który wniknął do tego narządu. Reakcja może przebiegać łagodnie lub gwałtownie. Zapalenia mogą różnić się od siebie objawami i nasileniem, co w konsekwencji w różnym stopniu uszkadza organizm. Metoda jaką wykonuje się dój stanowi jeden z ważniejszych czynników wpływających na występowanie zapaleń wymion, zarówno klinicznych jak i podklinicznych.

Czytaj więcej...

Zamknięcie silosu stanowi ostatni, ale jakże istotny etap technologii zbioru kukurydzy na kiszonkę. Efekty nawet najlepiej zorganizowanego zbioru kukurydzy mogą zostać zniweczone, jeśli nie będą sfinalizowane właściwym zamknięciem silosu z kiszonką. Dlatego warto podpatrzeć, jak silos z kukurydzą zamyka się w innych gospodarstwach, nie tylko w Polsce.

Zaloguj się, aby zobaczyć.

Ewa Stamirowska-Krzaczek
Instytut Nauk Rolniczych, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie
Paweł Krzaczek
Katedra Energetyki i Środków Transportu, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Zapewnienie bezpieczeństwa zdrowotnego żywności należy rozpatrywać w ramach całego łańcucha produkcji żywności, począwszy od produkcji podstawowej w gospodarstwie rolnym. Powstanie nowych norm i uregulowań w tym zakresie związane było z akcesją Polski do Unii Europejskiej. Akty prawne objęły cały łańcuch żywnościowy (uprawę roślin, produkcję pasz, chów i hodowlę zwierząt, ubój zwierząt, przetwórstwo i obrót surowcami oraz produktami pochodzenia zwierzęcego) i mają za zadanie zapewnić wysoki poziom ochrony zdrowia publicznego, przy jednoczesnym ograniczeniu negatywnego wpływu na środowisko oraz zapewnieniu dobrego dobrostanu zwierząt gospodarskich, który jest powiązany z produkcją żywności pochodzenia zwierzęcego [Osiński i in., 2014]. Rolnicy są zobowiązani do przestrzegania wymogów na wszystkich etapach produkcji, przetwarzania i dystrybucji żywności i pasz, aby wytwarzana przez nich żywność i pasze spełniały obowiązujące wymogi prawa żywnościowego i paszowego. W każdym gospodarstwie bardzo ważne jest prowadzenie dokumentacji i zapisów dotyczących produkcji żywności i pasz, które pozwalają zidentyfikować pochodzenie produktu oraz umożliwiają sprawdzenie, czy pasza, żywność bądź surowce wytworzone w gospodarstwie, przeznaczone do dalszego przetwórstwa, nie stanowią zagrożenia dla zdrowia ludzi i zwierząt [MRiRW, 2015].

Na podstawie przepisów prawnych wydanych przez UE zostały opracowane normy i zalecenia co do wymagań dla gospodarstw rolnych w zakresie produkcji bydła i żywności.

Otoczenie gospodarstwa:

• otoczenie gospodarstwa powinno być czyste i uporządkowane;
• w książce wizyt powinny znajdować się zapisy związane z pobytem w gospodarstwie osób niebędących jego pracownikami (powiatowego lekarza weterynarii czy innych osób wchodzących do pomieszczeń ze zwierzętami);
• osoby wizytujące gospodarstwo (powiatowy lekarz weterynarii) powinny posiadać odpowiednią odzież i obuwie ochronne.

Tab. 1. Wymagane oświetlenie w budynkach dla bydła

Budynek i pomieszczenia inwentarskie:

• w budynkach, w których utrzymywane są zwierzęta, przy ich wejściu powinny znajdować się tablice z napisem „Osobom nieupoważnionym wstęp wzbroniony”;
• w gospodarstwie, z którego zwierzęta lub środki spożywcze pochodzenia zwierzęcego są wprowadzane na rynek, powinny znajdować się maty dezynfekcyjne w liczbie zapewniającej zabezpieczenie wejść i wjazdów do gospodarstwa w przypadku zagrożenia epidemiologiczne;
• budynek powinien chronić zwierzę ta przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi;
• rolnicy utrzymujący zwierzęta gospodarskie, są zobowiązani do zapewnienia im właściwych warunków bytowania;
• obiekty adaptowane typu stodoły, magazyny i inne należy ocenić pod względem poprawności rozwiązań funkcjonalno-technicznych i bezpieczeństwa zdrowotnego zwierząt;
• budynek inwentarski powinien spełniać wymagania ewakuacyjne:
  • wrota i drzwi budynku powinny zawsze otwierać się na zewnątrz;
  • odległość od najdalszego stanowiska dla zwierząt do wyjścia ewakuacyjnego nie powinna przekraczać 50 m przy utrzymaniu ściółkowym zwierząt lub 75 m przy utrzymaniu bez ściółkowym;
  • przy obsadzie zwierząt powyżej 15 sztuk należy stosować co najmniej dwa wyjścia ewakuacyjne, a z pomieszczeń podzielonych na sekcje – co najmniej jedno takie wyjście z każdej sekcji;
  • podłogi w pomieszczeniach inwentarskich powinny być gładkie, mieć stabilną, twardą i równą powierzchnię, która umożliwi utrzymywanie czystości i porządku, w tym również regularne usuwanie odchodów (stosownie do systemu utrzymania zwierząt);
• kanały odprowadzające ścieki i gnojowicę powinny być odpowiednio zabezpieczone;
• ściany i sufit powinny być czyste, pozbawione pajęczyn i zagrzybień;
• oświetlenie (sztuczne lub naturalne) w budynkach inwentarskich powinno umożliwiać doglądanie zwierząt oraz kontrolę pomieszczeń (wyposażenie w oświetlenia stałe lub przenośne). W przypadku stosowania oświetlenia w pomieszczeniach, w których utrzymywane są cielęta, oświetlenie stosuje się co najmniej między godz. 9.00 a 17.00. W pomieszczeniach inwentarskich oświetlenie naturalne określa się stosunkiem oszklonej powierzchni okien do powierzchni podłogi. Oświetlenie sztuczne winno odpowiadać oświetleniu naturalnemu w godzinach od 9.00 do 17.00 (Tab. 1);
• bydło nie powinno mieć dostępu do instalacji elektrycznej (włączników, kabli). Instalację elektryczną w pomieszczeniach dla zwierząt gospodarskich wykonuje się w sposób określony w przepisach Prawa budowlanego;
• sprawnie funkcjonująca wentylacja naturalna (grawitacyjna) powinna zapewnić swobodny przepływ powietrza w budynku. Kanały wentylacyjne wlotowe (nawiewne) i wylotowe (wyciągowe) powinny być drożne, rozmieszczone w budynku równomiernie, tak aby powietrze napływające zimą, nie trafiało bezpośrednio na zwierzęta i nie powodowało przeciągów. Kanały wentylacyjne muszą mieć możliwość regulacji i zamykania w okresie zimy. Przy sprawnie funkcjonującej wentylacji suma powierzchni przekroju otworów nawiewnych powinna równać się sumie powierzchni przekroju otworów wyciągowych. Przy źle funkcjonującej wentylacji w budynku panuje zaduch, znaczna wilgotność, a w powietrzu unosi się zapach amoniaku. Sprawnie działająca wentylacja zapobiega obniżaniu kondycji zdrowotnej zwierząt, a szczególnie zapadalność cieląt na schorzenia dróg oddechowych, które źle lub późno rozpoznane stają się powodem licznych powikłań i śmiertelności wśród zwierząt (Tab. 2);
• optymalna wilgotność względna powietrza to 60-80%. Oceny wilgotności można dokonać przy użyciu higrometru. W pomieszczeniach inwentarskich obieg powietrza, stopień zapylenia, temperatura, wilgotność względna powietrza i stężenie gazów powinny być na poziomie nieszkodliwym dla zwierząt (Tab. 3);
• obsada zwierząt ponad ustalone normy powierzchni dla danego gatunku, wieku i stanu fizjologicznego jest zabroniona. Utrzymujący zaś zwierzęta gospodarskie powinien zapewnić im opiekę i właściwe warunki bytowania, uwzględniając minimalne normy powierzchni, w zależności od systemów utrzymania (Tab. 4; 5; 6; 7);
• warunki utrzymania zwierząt nie mogą powodować urazów i uszkodzeń ciała lub cierpień. Pomieszczenia powinny być tak utrzymane, aby nie powodować zranień u inwentarza żywego. Wyposażenie i sprzęt w pomieszczeniach inwentarskich dla zwierząt gospodarskich sprawdza się co najmniej raz dziennie, a wykryte usterki niezwłocznie usuwa;
• budynku powinno znajdować się stanowisko (poskrom) umożliwiające przeprowadzanie niektórych zabiegów zoohigienicznych, weterynaryjnych, takich jak: korekcja racic, zabiegi unasieniania krów.

Higiena personelu:

• osoby poruszające się po fermie powinny postępować wg określonych zasad:
  • w pomieszczeniach inwentarskich nie używać otwartego ognia i nie palić tytoniu,
  • myć ręce przed rozpoczęciem pracy przy zwierzętach i po zakończeniu,
  • myć twarz przed spożywaniem posiłków(po zakończeniu pracy przy zwierzętach),
  • wszelkie skaleczenia natychmiast opatrywać.
• w przypadku zaś kontaktu z chorymi zwierzętami szczególnie dbać o higienę i zdrowie. Pracownicy zatrudnieni przy obsłudze zwierząt powinni poddawać się corocznie odpowiednim badaniom lekarskim, a także szczepieniom ochronnym. Osoby te powinny być świadome zagrożeń przenoszenia chorób odzwierzęcych na człowieka (grzybice, gruźlica, bruceloza);
• pracownicy opiekujący się stadem powinni posiadać odpowiednią odzież i obuwie ochronne, przeznaczone tylko do obowiązkowego użycia w gospodarstwie.

Tab. 2. Wymagania co do ilości wymiany powietrza w pomieszczeniach dla bydła

Dobrostan zwierząt:

• osoby opiekujące się stadem powinny wykazywać przyjazny stosunek do zwierząt oraz odpowiednią wiedzę w tym kierunku (ukończoną szkołę, szkolenie bądź doświadczenie w pracy ze zwierzętami);
• zwierzęta nie powinny:
  • być spragnione, głodne, ani źle odżywiane,
  • doznawać niewygody i braku schronienia;
  • być zranione, chore oraz zakażone pasożytami;
  • bać się ani nieprawidłowo się zachowywać;
• zdrowe zwierzę powinno być ogólnie ożywione, swobodnie się poruszać, wykazywać chęć odżywiania się i przeżuwania, nie powinno utykać, mieć widocznych ran czy okaleczeń;
• pracownicy zatrudnieni przy obsłudze zwierząt powinni poddawać się corocznie odpowiednim badaniom lekarskim, a także szczepieniom ochronnym. Osoby te powinny być świadome zagrożeń przenoszenia chorób odzwierzęcych na człowieka (grzybice, gruźlica, bruceloza);
• pracownicy opiekujący się stadem powinni posiadać odpowiednią odzież i obuwie ochronne, przeznaczone tylko do obowiązkowego użycia w gospodarstwie;
• koryta paszowe – żłoby, stół paszowy i poidła na wodę należy codziennie sprawdzać, w miarę potrzeby oczyszczać i uzupełniać;
• właściwa pielęgnacja powinna minimalizować ich zabrudzenie;
• zwierzętom należy zapewnić suche i czyste stanowiska;
• szczególną uwagę należy zwrócić na pomieszczenia krów z cielętami. Powinny być one utrzymywane w czystości, jasne, dobrze wyścielone czystą, suchą ściółką (zwłaszcza te, w których przebywają cielęta);
• kojce grupowe dla cieląt, po każdym pobycie kolejnej grupy cieląt, powinno się dezynfekować;
• powierzchnia dla krów trzymanych luzem wynosi 4,5-5 m²/szt. W przypadku utrzymywania cieląt w pojedynczych kojcach (klatkach), ich ściany powinny być ażurowe, aby zwierzęta się widziały, a ich długość powinna wynosić 120 cm, szerokość – co najmniej 81 cm;
• w kojcach grupowych, gdy bydło utrzymywane jest na głębokiej ściółce, powierzchnia dla cieląt w wieku do 3 miesięcy wynosi 1,95 m²/szt., a dla cieląt mających 3-6 miesięcy – 2,3 m²/szt. (Tab. 4-7);
• na czas zbliżającego się porodu i najbliższej doby po ocieleniu należy cielącym się krowom zapewnić odpowiednie stanowiska porodowe lub pomieszczenia (warunki bytowe – podściółka, woda, pasza) oraz swobodny dostęp osobom nadzorującym;
• zwierzęta gospodarskie utrzymuje się w warunkach zapewniających im swobodę ruchu, a w szczególności kładzenia się, wstawania oraz leżenia i umożliwiających kontakt wzrokowy z innymi zwierzętami.

Tab. 3. Wymagania co do temperatury i wentylacji (temperatura, wilgotność, ochładzanie i ruchy powietrza) w pomieszczeniach dla bydła

Pojenie i żywienie zwierząt:

• koryta i poidła z wodą pitną powinny być utrzymane w czystości i zainstalowane w budynkach inwentarskich, na wybiegach i pastwisku;
• usytuowanie koryt i poideł z wodą powinno minimalizować możliwość ich zanieczyszczenia i ułatwić zwierzętom bezkonfliktowy, swobodny dostęp do wody;
• woda wykorzystywana w gospodarstwie dla ludzi i zwierząt oraz celów technologicznych musi być należytej jakości i odpowiadać warunkom podanym w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 4 września 2000 r. w sprawie warunków, jakim powinna odpowiadać woda do picia i na potrzeby gospodarcze (zaświadczenie o jakości wody, podłączenie do ujęć miejskich);
• zabrania się stosowania w żywieniu zwierząt pasz zepsutych, o zmienionym smaku, zapachu i wyglądzie, w wyniku niekorzystnych procesów fermentacyjnych, gnilnych i innych spowodowanych działaniem drobnoustrojów, grzybów, roztoczy, światła, wilgotności, temperatury i upływu czasu;
• pasze soczyste należy składować na odpowiednich płytach, w silosach lub przechowywać w belach i chronić przed wpływem niekorzystnych czynników;
• należy przedsięwziąć środki ostrożności, aby przeciwdziałać zanieczyszczeniu przez robaki tępiąc je, uszczelniając miejsca gromadzenia pasz i zamykając drzwi pomieszczeń, w których pasze są przechowywane;
• pomieszczenia magazynowe na środki żywienia muszą być oddzielone od budynku inwentarskiego, aby nie doszło do ich zawilgocenia. Magazyn powinien być suchy, dobrze wentylowany, czysto utrzymany i zabezpieczony przed gryzoniami, szkodnikami i ptakami.
• w oknach należy zakładać siatki z małymi oczkami;
• pasze powinno składować się na tzw. podkładkach, z dala od ścian i zapewnić ich rotację, aby nie dochodziło do ich zbrylenia lub zepsucia;
• pasze z zakupu powinny być właściwie oznakowane. Oznakowanie powinno określać – nazwę produktu, producenta, przeznaczenie – dla jakich zwierząt pasza jest przeznaczona, zawartość składników pokarmowych, datę produkcji, trwałość i sposób stosowania;
• etykiety składu pasz powinny być przechowywane w gospodarstwie przez 3 lata;
• żywienie jest głównym czynnikiem decydującym o efektach produkcyjnych oraz stanie zdrowia zwierząt. Zwierzęta powinny otrzymywać zbilansowane dawki pokarmowe, stosownie do wieku i swojej masy ciała, w oparciu o przygotowany plan żywienia uwzględniający zapotrzebowanie na białko, energię, związki mineralne i witaminy;
• opasy rzeźne powinny być tak żywione, aby przyrosty nie były niższe niż 800-1000 g/dzień;
• pasze powinny być zadawane dwa razy dziennie (rano i wieczorem), z dużym udziałem pasz gospodarskich. Szczególnie wartościową paszą objętościową w żywieniu opasów jest kiszonka z kukurydzy (dojrzałość woskowa);
• jeśli to możliwe, powinno stosować się nowoczesne techniki skarmiania pasz, polegające na równomiernym wymieszaniu wszystkich pasz wchodzących w skład dawki pokarmowej (objętościowych i stałych). Daje to lepsze wyniki produkcyjne;
• w żywieniu krów matek należy zwracać baczną uwagę na okresy największego zapotrzebowania na składniki pokarmowe (okres krycia, okres ciąży, początek laktacji) w tym również na niedobory składników mineralnych;
• cielęta w wieku 3-6 miesięcy powinny być chowane przy mamkach z wykorzystaniem pastwiska;
• wymagane odległości przy lokalizacji płyt obornikowych na działce siedliskowej wynoszą:
  • 10 m od budynków magazynowych pasz i ziarna oraz od silosów na kiszonki,
  • 5 m od silosów na zboże i pasze,
• należy przestrzegać wymaganych odległości dotyczących składowania pasz względem miejsc zagospodarowywania odchodów zwierzęcych. Wymagane odległości przy lokalizacji zbiorników na działce siedliskowej wynoszą:
  • dla zbiorników zamkniętych na płynne odchody (mierzone od pokryw i wylotów wentylacyjnych) – 5 m od budynków magazynowych ogólnych oraz od silosówna zboże i pasze oraz silosów na kiszonki;
  • dla zbiorników otwartych na płynne odchody zwierzęce o pojemności do 200m: 10mod budynków magazynowych pasz i ziarna oraz od silosówna kiszonki oraz 5 m od silosów na zboże i pasze.

Tab. 4. Wymiary stanowisk wymagane przy uwięziowym systemie utrzymania bydła

Zdrowie i pielęgnacja zwierząt:

• zwierzęta gospodarskie powinno doglądać się co najmniej raz dziennie;
• w przypadku podejrzenia wystąpienia choroby zakaźnej zwierząt, a w szczególności poronienia u bydła, objawów neurologicznych u zwierząt, zmian o charakterze krost, pęcherzy, nadżerek lub wybroczyn na skórze i błonach śluzowych zwierząt kopytnych oraz znacznej liczby nagłych padnięć posiadacz zwierzęcia jest obowiązany do niezwłocznego powiadomienia o tym: powiatowego lekarza weterynarii, lekarza weterynarii lub wójta (burmistrza, prezydenta). W zaistniałej sytuacji zwierzęta należy pozostawić w miejscu ich przebywania, nie wprowadzać i nie wyprowadzać ich z gospodarstwa;
• obecnie obowiązkowi zwalczania z urzędu podlega 27 chorób zwierząt, w tym (pryszczyca, wścieklizna, gruźlica bydła, bruceloza bydła, enzootyczna białaczka bydła, gąbczasta encefalopatia bydła (BSE). Natomiast obowiązkowi rejestracji podlega 41 chorób zwierząt, w tym paratuberkuloza, listerioza, taksoplazmoza, zakaźne zapalenie nosa i tchawicy (IBR/IPV), gorączka Q, salmonelloza bydła, choroba maedi-visna;
• chore lub ranne zwierzęta niezwłocznie otacza się opieką, a w razie potrzeby izoluje (telefon do lekarza weterynarii lub lecznicy);
• bydło nie powinno wykazywać oznak kulawizny bądź innych dolegliwości fizycznych, jak zranienia, opuchnięcia czy zła kondycja. W razie konieczności należy udzielić pomocy;
• należy dbać o krowy mamki i czystość wymion, aby uniknąć infekcji i stanów zapalnych – zabrudzone wymiona należy przemywać letnią wodą i okresowo odkażać;
• choroby pasożytnicze skóry (grzybice) oraz narządów wewnętrznych (nicienie żołądkowo-jelitowe, motylica wątrobowa) zwalczane są w sposób zorganizowany (organy nadzoru lub lecznictwo weterynaryjne) lub indywidualnie, w zależności od skali zagrożenia;
• szczepienia zwierząt prowadzi Inspekcja Weterynaryjna lub wyznaczone osoby o odpowiednich kwalifikacjach, które muszą posiadać oznakę identyfikacyjną;
• w pierwszych tygodniach życia cielęta szczególnie narażone są na różne infekcje powodujące schorzenia układów pokarmowego (biegunki) i oddechowego (zapalenia gardła, oskrzeli czy płuc), dlatego ważne jest podawanie siary cielęciu w pierwszych godzinach życia (w ciągu 6 godzin od momentu urodzenia) oraz stworzenie przyjaznych warunków bytowych;
• należy stosować rutynowy program odrobaczeni i szczepień. Zaleca się szczepić cielęta odsadzone od matek przeciwko wirusowi RSV oraz enterotoksemii. Odrobaczenie zaś przeprowadzać w dniu grupowania zwierząt i spędu ich do budynku inwentarskiego;
• leki i preparaty lecznicze (produkty lecznicze weterynaryjne) należy przechowywać w odpowiednich warunkach zgodnie z zaleceniem producenta, odpowiednio zabezpieczone przed dostępem osób niepowołanych (szafka „pod kluczem”, wydzielone osobno zamykane pomieszczenie);
• szczególne znaczenie w profilaktyce zakażeń bydła ma czystość utrzymywanych pomieszczeń w porodówce, cielętniku czy izolatce oraz ich okresowa dezynfekcja. Dwa razy w roku powinno się gruntownie dezynfekować pomieszczenia, w których trzymane są cielęta czy krowy z cielętami;
• w gospodarstwie powinna być możliwość izolowania zwierząt chorych od zdrowych. Chore lub ranne zwierzę gospodarskie niezwłocznie otacza się opieką, a w razie potrzeby izoluje;
• w gospodarstwie, z którego zwierzęta lub środki spożywcze pochodzenia zwierzęcego są wprowadzane na rynek, powinny znajdować się środki dezynfekcyjne w ilości niezbędnej do przeprowadzenia doraźnej dezynfekcji i wydzielone miejsce do ich składowania, zabezpieczone przed dostępem osób niepowołanych;
• zwierzęta powinny mieć możliwość korzystania z pastwisk, okólników lub wybiegów, które dostarczą im ruchu na świeżym powietrzu i pozwolą zachować zdrowie i dobrą kondycję.

Tab. 5. Wymagania powierzchni w kojcach grupowych bez wydzielonych stanowisk, bez ściółki

Identyfikacja zwierząt i dokumentacja:

• w produkcji mięsa wołowego powinno się preferować hodowanie ras mięsnych, które są jednym z czynników warunkujących lepszą jakość uzyskiwanego mięsa. Również krzyżowanie bydła mlecznego z rasami mięsnymi znacznie poprawia wydajność i jakość mięsa w stosunku do ras mlecznych przeznaczonych na ten cel. Dobór ras mięsnych do krzyżowania wiąże się z tempem ich wzrostu i rozwoju. Rasy bydła mięsnego: Charolais, Limousine, Piemontese, Hereford, Aberden angus, Simental, Blonde d’Aguitaine, Salers. Zasadą mięsnego kierunku użytkowania bydła jest również wykorzystanie krów mamek, na które można uzyskać premię;
• bydło utrzymywane w gospodarstwie podlega oznakowaniu i jest zaopatrzone w dokumenty identyfikacyjne (paszporty zwierząt). Posiadacz bydła zobowiązany jest do prowadzenia księgi zwierząt, która jest udostępniana Organom Inspekcji Weterynaryjnej i ARiMR. Księgi prowadzi się w formie książkowej lub w systemie informatycznym. Do księgi w systemie informatycznym należy sporządzać wydruki co 6 miesięcy. Dane o zwierzęciu w księdze rejestracji przechowuje się przez co najmniej 5 lat od dnia ubycia tego zwierzęcia ze stada. Księgi rejestracji wydaje Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz prowadzi rejestr o stanie bydła w oparciu o informacje z dnia 31 grudnia br., składane corocznie do 28 lutego następnego roku;
• kolczyki dla zwierząt wydawane są na wniosek składany raz w roku przez właściciela stada (w terminie od 1 października do 31 grudnia) w Agencji. Fakt narodzenia lub nabycia zwierzęcia należy jednak zgłaszać w ciągu 7 dni w Agencji, aby go zarejestrować i wydać paszport krów mamek, na które można uzyskać premię;
• agencja prowadzi rejestr zmiany posiadacza bydła lub zbycia bydła poza granice kraju lub jego padnięcia. Informacje takie należy złożyć w ciągu 7 dni. W przypadku padnięcia lub uboju zwierzęcia należy w ciągu tygodnia zwrócić paszport do ARiMR;
• posiadacz zwierząt gospodarskich prowadzi ewidencję leczenia zwierząt w oparciu o chronologicznie ułożone oryginały stron książki leczenia zwierząt. Oryginał danej strony książki leczenia każdorazowo pozostawia posiadaczowi zwierząt lekarz weterynarii (prowadzący dokumentację przebiegu leczenia i prowadzonych zabiegów weterynaryjnych) po zakończeniu wizyty lekarsko-weterynaryjnej. Oryginał strony książki leczenia powinien być wypełniony w częściach I-III i potwierdzony podpisem i pieczęcią lekarza weterynarii, który dokonał wpisu oraz podpisem posiadacza zwierzęcia, który jednocześnie oświadcza, że nabyty produkt leczniczy weterynarii zostanie zastosowany zgodnie z zaleceniami lekarza weterynarii. Posiadacz zwierzęcia przechowuje ewidencję leczenia zwierząt przez 3 lata od daty dokonania w niej ostatniego wpisu. Gospodarstwo musi prowadzić i przechowywać rejestr zakupu i zużycia leków weterynaryjnych.

Tab. 6. Wymagania powierzchni w kojcach grupowych bez wydzielonych stanowisk, na ściółce

Ochrona środowiska:

• nawozy naturalne w postaci stałej powinny być przechowywane w pomieszczeniach inwentarskich lub na nieprzepuszczalnych płytach, zabezpieczonych przed przenikaniem wycieku do gruntu oraz posiadających instalację odprowadzającą wyciek do szczelnych zbiorników;
• nawozy naturalne w postaci płynnej należy przechowywać w szczelnych zbiornikach o odpowiedniej pojemności. Zgodnie z ustawą o nawozach i nawożeniu, pojemność wymagana dla urządzeń do przechowywania nawozów naturalnych płynnych powinna umożliwiać 4-miesięczny okres ich składowania, a zgodnie z programami działań na Obszarach Szczególnie Narażonych (OSN), pojemność ta powinna wystarczyć na okres 6 miesięcy. Wymagane wielkości płyty i zbiorników:
  • płyta obornikowa – 3,5m²/1DJP na OSN, a 2,5 m²/1DJP na pozostałych obszarach – system na płytkiej ściółce,
  • zbiornik na gnojówkę i wody gnojowe – 2,5 m³/1DJP na OSN, a 2,0 m³/1DJP na pozostałych obszarach – system na płytkiej ściółce;
  • zbiornik na gnojowicę – 10 m³ (1DJP na OSN, 7m³)1DJP na pozostałych obszarach – system bezściółkowy.
• przy utrzymaniu zwierząt na głębokiej ściółce budowa płyt i zbiorników może występować w różnym zakresie lub wcale, zależnie od rodzaju i ilości stosowanej ściółki i czasu przechowywania obornika pod zwierzętami. Współczynniki przeliczeniowe na DJP: krowy (ok. 500 kg) – 1,0, jałówki, cielne – 1,0, jałówki pow. 1 roku – 0,8, jałówki od 0,5 do 1 roku – 0,3, cielęta do 0,5 roku – 0,15, buhaje (pow. 600 kg) – 1,4;
• dawka nawozu naturalnego zastosowana w ciągu roku nie może zawierać więcej niż 170 kg (N) w czystym składniku na 1 ha UR. Taka ilość w przybliżeniu odpowiada 45 m³ gnojowicy, lub 40 m³ dobrej jakości gnojówki lub 40 t obornika.
• należy przestrzegać terminów i sposobów stosowania nawozów oraz wysokości ich dawkowania wg zasad Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej;
• zaleca się również prowadzenie analiz gleby i planów nawozowych;
• zwalczanie szkodników – należy zabezpieczać w sposób konstrukcyjny budynki i magazyny przed gryzoniami, stosując pułapki lub inne środki zapobiegawcze oraz prowadząc kontrolę, aby rozpoznać ich rozprzestrzenianie się;

Tab. 7. Wymagania dotyczące przegród technologicznych, ciągów i otworów komunikacyjnych

Transport zwierząt:

• zgodnie z Rozporządzeniem z dn. 6 października 2003 r. (DzU nr 185, poz. 1809) w przypadku transportu zarobkowego lub wysyłki zwierząt do miejsc oddalonych powyżej 50 km (sprzedaż) przewoźnik i nadawca odpowiadają za zorganizowanie transportu zwierząt, aby nie powodował on zranienia albo zbędnego cierpienia żadnego zwierzęcia (Tab. 8).
• nadawca udziela instrukcji dotyczących dozoru zwierząt i opieki nad nimi oraz dostarcza niezbędnych dokumentów – świadectw zdrowia zwierząt (wydanych przez lekarza weterynarii) oraz innych dokumentów identyfikacyjnych, jeśli odrębne przepisy tak stanowią, orzeczenie, że zwierzęta nadają się do transportu, jeśli nie jest wymagane świadectwo zdrowia zwierząt, pisemne oświadczenie (nadawcy), że zwierzęta zostały odpowiednio przygotowane do transportu;
• dokumenty przewoźnika transportującego zwierzęta – dokument (decyzję) wydaje powiatowy lekarz weterynarii na wniosek zainteresowanego i zawiera – nr rejestracyjny środka transportu, określać gatunek zwierzęcia, który może być nim transportowany, termin ważności decyzji – maksymalnie rok oraz określa czas przewozu.

Tab. 8. Wielkość powierzchni ładowanej w środku transportu dla bydła (transport drogowy)

Wszystkie przedstawione wymogi muszą być przestrzegane przez rolników zajmujących się produkcją żywności. Należy zaznaczyć, także że bardzo ważną kwestią jest wymóg zabraniający rolnikowi wprowadzania na rynek żywności, która jest szkodliwa dla zdrowia lub nie nadaje się do spożycia przez ludzi oraz wymóg zabraniający wprowadzania na rynek paszy niebezpiecznej dla zwierząt i stosowania jej w żywieniu zwierząt. Podstawową zasadą produkcji żywności jest to, aby była ona bezpieczna dla zdrowia i życia konsumentów. Produkty żywnościowe często nie kwalifikują się do spożycia przez ludzi z uwagi na zanieczyszczenie substancjami obcymi, gnicie, zepsucie lub rozkład. W produkcji i obrocie żywnością nie można stosować procesów technologicznych oraz takich metod produkcyjnych, które mogłyby mieć negatywny wpływ na zdrowie konsumentów.

Literatura dostępna u autorów.

Ten artykuł pochodzi z magazynu Hodowca Bydła 10/2015

Kup prenumeratę

W dniu 2 września 2015 r. w nowej siedzibie firmy Timac Agro Polska w Niepruszewie k. Poznania odbyła się konferencja prasowa z okazji jubileuszu 10-cio lecia. Podsumowano na niej ostatnie 10 lat rozwoju firmy w Polsce oraz zaprezentowano nowy produkt, który powinien mocno zainteresować rolników i ogrodników. Chodzi o nawozy z formułą N-Process, która eliminuje ulatnianie się azotu z granul nawozu leżących na powierzchni pola. Jej skład pobudza również rośliny do lepszego pobierania i przetwarzania azotu, a więc efektywniejszego przekształcania go w plon.

Czytaj więcej...

Katarzyna Sobocińska, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Dawid Sobociński, Wielkopolskie Centrum Hodowli i Rozrodu Zwierząt

Intensyfikacja chowu zwierząt sprawiła, że rasy mniej opłacalne w użytkowaniu tracą na wartości i ulegają wyginięciu. Hodowlą zachowawczą objęte są rasy pierwotne bydła, których populacje zanikają. Celem jest ochrona ich zasobów genowych przy jednoczesnej minimalizacji inbredu. W Polsce za zachowawcze uznane są cztery rasy bydła: polska czerwona, polska czarno-biała, polska czerwono-biała oraz białogrzbieta. Państwo wspiera hodowle zachowawcze poprzez dotacje zachęcając w ten sposób do utrzymywania ras, którym grozi wyginięcie.

Polska czerwona

Bydło o umaszczeniu czerwonym przywędrowało na tereny polskie wraz z migracjami ludzi ze wschodniej Europy i Skandynawii. W 1894 roku powstał pierwszy związek Hodowców Bydła Czerwonego, a od 1906 r. rozpoczęto ocenę użytkowości mlecznej. Rasa ta stanowiła 25% pogłowia bydła w Polsce w okresie międzywojennym. Wyróżniano aż trzy odmiany tej rasy: podgórską, dolinową i śląską, z których dwie ostatnie już nie istnieją. Po II wojnie światowej ilość jej spadła do 18% (ok. 2 mln osobników). Od 1969 r. na większą skalę zaczęto hodować rasy czarno-białą i czerwono-białą, co spowodowało wyparcie polskiej czerwonej z większości terenów oraz spadek zainteresowania pracą hodowlaną. Stawiano wtedy nie na jakość lecz na ilość produkowanego mleka. Dlatego pogłowie polskiej czerwonej sukcesywnie malało, by w 1983 r. osiągnąć liczebność niespełna 200 tys. i ograniczyć jej występowanie do trzech powiatów w Małopolsce. Zlikwidowano powstały wcześniej rejon zachowawczy oraz zniesiono dotacje i darmowe usługi dla rolników hodujących polską czerwoną, co spowodowało wyparcie tej rasy przez bydło bardziej opłacalne, zapewniające lepszy byt hodowcom. Tak niska liczebność populacji sugerowała zagrożenie wyginięciem tej rodzimej rasy bydła. Od 1999 roku rozpoczął się program ochrony zasobów genetycznych polskiej czerwonej. Liczba osobników powoli zaczęła rosnąć, by osiągnąć szczyt (ok. 3000 krów) w 2012 roku. Program ochrony zasobów zakłada docelową ilość 4000 osobników.

Średnia wydajność mleczna populacji chronionej to ok. 3500 kg za laktację przy zawartości tłuszczu 4,2-4,5 % i białka 3,3-3,6%.

Liczba stad oraz zwierząt rasy polska czerwona objętych ochroną

Białogrzbieta

To kolejna rasa autochtoniczna. Najczęściej występowała w środkowej i północno-wschodniej części naszego kraju. W okresie międzywojennym stanowiła mniej niż 10% pogłowia bydła w naszym kraju, a w latach 70-tych uznano ją za wymarłą. Od lat 90-tych prowadzona jest restytucja rasy białogrzbietej. W 2004 roku liczebność populacji wyniosła ok. 100 osobników, występujących głównie w regionie nadbużańskim oraz na Podlasiu.

W roku 2009 ilość krów się podwoiła i ciągle rośnie. Celem programu ochrony zasobów genetycznych jest osiągnięcie docelowej liczebności 500 osobników rasy białogrzbietej. Obecnie pogłowie bydła białogrzbietego to ponad 400 osobników w 45 stadach we wschodniej i północno-wschodniej Polsce. Stado mateczne znajduje się w Uhrusku.

Liczba stad oraz zwierząt rasy białogrzbieta objętych ochroną

Biorąc pod uwagę wskaźniki użytkowości mięsnej i mlecznej białogrzbieta zajmuje miejsce pośrednie między polską czerwoną a czarno-białą. Rolnicy wracają do hodowli tej rasy, ponieważ niektóre osobniki mogą swymi cechami użytkowymi przewyższyć nie jedną hf-kę. Średnia wydajność rasy to ok. 4 tys kg mleka, jednak zdarzają się krowy o wydajności nawet 8 tys kg mleka o wysokiej zawartości tłuszczu i białka. Jednocześnie buhajki wykazują zadowalające wartości cech mięsnych i dobrze się opasają.

Tab. 1. Porównanie wskaźników wybranych cech krów rasy hf i białogrzbieta

Polska czarno-biała

Na terenach Polski osobniki czarno-białe nazywane były bydłem nizinnym graniastym lub „holendrami”. Najprawdopodobniej pochodziły z Fryzji, a nadmorski klimat i żyzne pastwiska sprawiły, że krowy te potrzebowały dobrej jakości paszy i odpowiednich warunków środowiskowych. Po przywędrowaniu wraz z osadnikami do Polski, tutejszy klimat oraz krzyżowanie z rasami rodzimymi polepszyły zdrowotność krów – stały się bardziej odporne na choroby, a także zmieniły typ budowy – z delikatnego na bardziej krępy. Z doniesień wynika, że nizinne graniaste były najbardziej mleczną rasą krów.

W pierwszej połowie XX wieku bydło to było najbardziej popularne w Polsce, zajmowało większość terenów i uważane było za rasę rodzimą, zwaną nizinną czarno-białą. Zniszczenia dokonane przez wojny światowe doprowadziły niemal do całkowitego upadku hodowli bydła. W celu uzyskania zwierząt o dwukierunkowym użytkowaniu (mięsno-mlecznym) sprowadzano nasienie buhajów z Holandii. Wzrost wydajności mlecznej przychodził bardzo ciężko i w latach 70-tych nastąpiła tzw. „holsztynizacja” bydła czarno-białego, która trwa do dnia dzisiejszego. Zmniejszone możliwości inseminacji krów od połowy lat 80-tych, kiedy i tak brakowało czystorasowych buhajów czarno-białych lub o niskim dolewie hf (do 25%) doprowadziły do używania przez gospodarzy tzw.  „dzikich buhajów”. Rodziły się osobniki bez udokumentowanego pochodzenia, ale wizualnie przypominające pierwotne bydło czarno-białe, co umożliwiło rozpoczęcie programu ochrony tej rasy.

Liczba stad oraz zwierząt rasy polska czarno-biała objętych ochroną

Rasa ta utrzymywana jest głównie w gospodarstwach indywidualnych, gdzie warunki środowiskowe nie pozwalają na utrzymanie wymagających krów rasy hf. Dopiero w 2007 roku wydzielono populację bydła nazwanego polskim czarno-białym. Ma ona swój program i księgi hodowlane. Doskonalenie tej rasy ma głównie na celu poprawę cech mięsnych i utrzymanie wydajności mlecznej na zadawalającym poziomie. Wyglądem ma przypominać dawne bydło nizinne graniaste. Populacje w typie zachowawczym utrzymywane są głównie na terenie północnej i wschodniej Polski. Na początku programem objętych było 650 osobników wytypowanych u hodowców utrzymujących bydło czarno-białe na podstawie fenotypu i rodowodu. W kolejnych latach dolew krwi hf musiał być stopniowo obniżany z 50% w 2007 do 25% od roku 2013. Od 2010 r. liczba zwierząt rasy polskiej czarno-białej spada i obecnie wynosi ok. 1500 osobników utrzymywanych w 130 gospodarstwach.

Polska czerwono-biała

Rasa polska czerwono-biała hodowana jest w Polsce od ponad 100 lat. W obecnych czasach gospodarstwa utrzymujące tę rasę rozmieszczone są wzdłuż południowej granicy Polski, od Podkarpacia po Dolny Śląsk. Najprawdopodobniej dlatego, że zwierzęta te są dobrze przystosowane do górskich warunków terenowych i klimatycznych oraz dobrze wykorzystują trwałe użytki zielone. Program doskonalenia rasy w latach 50-tych polegał na imporcie nasienia buhajów holenderskich bądź niemieckich w celu uzyskania osobników w typie kombinowanym mięsno-mlecznym.

W latach 70-tych, tak samo jak w przypadku bydła czarno-białego, rozpoczął się proces „holsztynizacji”. Hodowcy, którzy zamiast nasienia buhajów z dużym dolewem krwi hf stosowali nasienie rasy montbeliarde (MO) lub simmental (SM), albo kryli własnymi buhajami przyczynili się do ochrony rasy polskiej czerwono-białej. W 2006 roku otwarto księgi dla tej rasy (oznaczonej jako ZR), a w 2007 rozpoczęto program ochrony zasobów genetycznych. Od 2010 do 2012 populacja utrzymywała się na wysokim poziomie, natomiast w 2015 roku odnotowano ok. 3100 osobników w ponad 300 gospodarstwach. Hodowcy utrzymują bydło czerwono-białe ze względu na to, że w warunkach górskich i podgórskich otrzymanie paszy o wysokiej jakości jest trudne do osiągnięcia ze względu na ukształtowanie terenu i panujący klimat.

Liczba stad oraz zwierząt rasy polska czerwono-biała objętych ochroną

Ciekawostką jest, że krowy mogą osiągnąć wydajność 4000-5000 kg mleka rocznie o wysokim udziale allelu kappa kazeiny B, co zwiększa wydajność produkcji serów.

Przyjmuje się, że bydło graniaste, zarówno czarno jak i czerwono-białe, nie powinno być uznawane za obce, gdyż kilkadziesiąt lat przebywania w warunkach polskich doprowadziło do wytworzenia rasy odpornej i dobrze przystosowanej do krajowych warunków.

ZOBACZ TAKŻE


Hodowla polskiego bydła czerwonego w Polsce - wczoraj, dziś i jutro

Podsumowanie

Zachowanie wymienionych ras rodzimych możliwe było tylko dzięki pracy ośrodków naukowo-badawczych oraz uporowi hodowców dążących do odtworzenia pierwotnych ras. Mimo że krowy te dają zazwyczaj mniej mleka niż hf, to mają mnóstwo innych zalet. Wszystkie cztery rasy zachowały cechy typowe dla ras autochtonicznych czyli przede wszystkim: długowieczność, zdrowotność oraz przystosowanie do trudnych warunków środowiskowych. Charakteryzują się przy tym wysokim wskaźnikiem płodności, łatwymi porodami, dużą żywotnością i przeżywalnością cieląt. Są niewybredne pod względem zadawanych pasz, więc mogą śmiało być utrzymywane na trwałych użytkach zielonych, co tym samym umożliwia zagospodarowanie i ochronę obszarów o dużych walorach krajobrazowych. Dodatkowo od krów ras zachowawczych otrzymuje się produkty tradycyjne o unikalnej jakości, zwłaszcza jeśli chodzi o produkcję serowarską z mleka ras polskiej czerwonej i czerwono-białej.

By zachować bioróżnorodność należy dbać o to, by rodzime rasy nie wyginęły. Mają znaczenie krajobrazowe i są cenne w hodowlach ekologicznych. Stanowią nie tylko rezerwę genetyczną dla popularnych ras wysokowydajnych, ale są także dziedzictwem kulturowym i historycznym.

Literatura dostępna u autorów

Ten artykuł pochodzi z magazynu Hodowca Bydła 10/2015

Kup prenumeratę

Robert Szulc

Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach, Oddział Poznań

Dla każdej samicy okres, w której oczekuje na potomstwo jest bardzo szczególny. W tym czasie należy zapewnić jej wyjątkowo korzystne warunki bytowania (mikroklimat, paszę i opiekę weterynaryjną).

Czytaj więcej...